Юань Империясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Юань Әулеті''' – [[Қытай]]да билік жүргізген моңғол әулеті (13 – 14 ғасырларда). Әулеттің негізін [[Шыңғысхан]]ның немересі [[Құбылай]] қалады. 1206 ж. Орталық Азияны мекендеген көшпелі түркі-моңғол тайпаларын бағындырған [[Шыңғысхан]] 1211 – 15 ж. [[Қытай]]ды жаулап алуды бастап берді, ал оның мирасқоры [[Үгедей]] хан 1234 ж. Солтүстік [[Қытай]]ды толық бағындырды. 13 ғасырдың 50-жылдарының соңына қарай [[Шыңғысхан]] империясы іс жүзінде бірнеше дербес мемлекеттерге бөлінді, солардың бірін [[Құбылай]] басқарды. Ол [[Қытай]]ды жаулап алуды әрі қарай жалғастырды да өз мақсатына жету үшін мемлекет астанасын Қарақорымнан Дадуға (Пекинге) көшірді (1264). Алғашқыда бұл мемлекетке [[Моңғолия]] мен Солтүстік [[Қытай]] жері кірді. 1271 ж. [[Құбылай]] өз иелігіне “[[Юань]]“ деген ханзу ([[қытай]]) атауын берді. Оның әкімшілік жүйесі қытай үлгісінде жасалды. Бірақ сол кездегі саяси жағдайларға байланысты оның өзіндік ерекшеліктері де бар еді. Мысалы, [[Қарақорым]] мен Шанду (Ханбалчасун, кейіннен Кайпин) қалалары Пекинмен бірдей астана саналды. Ел аумағы жергілікті хатшылықтар (син-чжуншушэн) басқаратын 11 провинцияға бөлінді. Шаньдун, Шаньси, Хэбэе сынды аумақтардың біразы тікелей Сарай хатшылығына бағынды. Сондай-ақ кейбір моңғол ақсүйектерінің үлестік жерлері де орталық және жергілікті әкімшілік билікке бағынбады. Жоғарғы үкімет – чжуншушэн (сарай хатшылығы) болды. Хатшылыққа 6 мекеме бағынды. Императордың жанынан шенеуніктердің қызметін қадағалайтын “әскери кеңес“ (шумиюань) пен “цензорат“ (юйшитай) жұмыс істеді. Жоғарғы билік орындарында моңғолдар мен түрік тектес халықтардың өкілдері отырды. 1279 ж. [[Құбылай]] Оңтүстік [[Қытай]]дағы Сун империясын талқандап, Қытайды жаулап алуды аяқтады. 13 ғасырдың 70 – 90 ж. Юань Әулеті тарапынан [[Вьетнам]], [[Бирма]], Тямпа, [[Жапония]] мен [[Ява]]ға қарсы жорықтар жасалғанымен, бұл елдерді бағындыру мүмкін болмады. Корей мемлекеті Юань Әулетінің билігін мойындады, мұнда моңғол уәкілі отырды. [[Құбылай]]дың мирасқоры [[Темір]] (Тэмур) тұсында да (1295 – 1307) осы саясат өз жалғасын тапты. Бірақ ол қайтыс болғаннан кейін елде таққа талас басталып, берекесіздік орнады. 1308 – 1332 жылдары 8 император бірін-бірі алмастырды. Бұл берекесіздік Тоғон-Темір билік еткен жылдары (1333 – 1368) біршама тоқтағанымен, мемлекетте жергілікті қытайлардың көтерілістері басталды. 1351 – 68 жылдарды қамтыған бұл көтерілістің нәтижесінде Юань Әулетінің билігі құлатылып, орнына Мин әулеті келді. Юань Әулеті өкілдері [[Моңғолия]]ға қашуға мәжбүр болды.

 

[[Сурет:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|left|150px| Құбылай]]

'''Юань Империясы''', Дай Юань (Ұлы Юань) – 1271 – 1368 жылдар аралығында [[Қытай]]да билік құрған көшпелілер мемлекеті. [[Мемлекет]]тің негізін қалаған [[Шыңғысхан]]ның немересі [[Құбылай]] болды. [[Шыңғысхан]]ның қол астына біріккен түркі-моңғол тайпалары [[Қытай]]ды жаулап алуды ұлы жихангердің көзі тірісінде бастағанымен бұл жорықтар аяғына дейін жеткізілген жоқ. 13 ғасырдың 50 жылдары [[Шыңғысхан]] империясы іс жүзінде бірнеше дербес мемлекеттерге бөлініп кетті. Соның бірін басқарған [[Құбылай]] [[Қытай]]ды әрі қарай жаулап алуға кірісті. Өз мақсатына жету үшін ол 1264 ж. астананы [[Қарақорым]]нан Дадуға (Пекинге) көшірді. 1271 ж. [[Құбылай]] өз әулетіне қытайша [[Юань]] атауын берді. 1279 ж. ол оңт-тегі сун империясын біржолата талқандап, [[Қытай]]ды жаулап алуды аяқтады. [[Қытай]]ды толық басып алғаннан кейін ол қытайлық дәстүрді жалғастырып, өзін “Көктің ұлы” деп жариялады. Моңғолдар [[Қытай]]да билік ету үшін сол елдің сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мемлекеттік тәртіптерін сақтауға, биліктің қытайлық түрін қабылдауға мәжбүр болды. [[Құбылай]] бүкіл [[Қытай]]ды 11 провинция, 180 [[округ]]ке бөлді, оларды басқаратын уәкілдерді өзі тағайындады. Халықтың әлеумметтік құрылымы өзгертілді, бірінші орынға – түркі-моңғолдар шығарылды, одан кейінгі орында – шетелдіктер (негізінен [[мұсылман]]дар), соңғы орында [[қытай]]лықтар тұрды.

 

 

Бірте-бірте империяның әскери күш-қуаты сарқылды. Осыған байланысты билеушілер басқыншылық саясаттан бас тартып, өз шекараларын қорғауға кірісті. Көп ұзамай қоршаған ортаға байланысты биліктегі моңғол ақсүйектері де [[қытай]]лана бастады. [[Құбылай]]дың орнына келген [[Темір]]ден (Тэмур) (1295 – 1307) кейін билік үшін үміткерлердің кескілескен күресі басталды. Соның нәтижесінде 1308 – 1332 ж. арасында 8 император алмасты. Тоғон Тэмир (Тұқа-Темір) (1333 – 68) билік еткен кезде [[Қытай]]да моңғолдарға қарсы халық көтерілісі (“Қызыл әскерлер” көтерілісі – 1351 – 68 ж.) басталды. Көтерілісшілер моңғолдардың негізгі күштеріне қарсы аттанып, 1368 ж. Юань Империясынің астанасы болған Даду (Пекин) қаласын басып алды. Юань Империясынің соңғы императоры өзінің қалған [[әскер]]імен, туыстарымен [[Моңғолия]]ға қашып кетті. Сөйтіп [[қытай]]халқының көп жылдық күресінің нәтижесінде жергілікті Мин әулетінің негізі қаланды.

 

<references/>

 

{{Шыңғыс хан империясы}}

{{wikify}}

[[Санат:1271 жылы құрылғандар]]

[[Санат:Юань әулеті]]

[[Санат:Қытай тарихындағы бұрынғы мемлкеттер]]

{{Link FA|zh}}