Байұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Arystanbek (талқылау | үлесі) ш «Қазақтар» деген санат аласталды; келесі санат қосылды: «Санат:Қазақ рулары» (HotCat құралының көмегімен) |
ш clean up, replaced: Пайдаланылған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
||
3-жол:
'''Байұлы''' — [[Қазақ]] халқын құраған тайпалардың бірі. [[Шежіре]] бойынша, [[Кіші жүз]] құрамына енеді. Байұлы этнонимі [[Түркі қағандығы]]ның кезінен бергі жазба деректерде жиі кездеседі. [[Орхон]]-[[Енисей]] жазбаларында Байырқу, ал [[Таң]] империясының жылнамаларында Байегу делінеді. Байұлы алғашында Теле бірлестігінің құрамында болған. Түркі қағандығы оларды бағындырған соң, әуелі 1- [[Шығыс]] Түркі қағандығының, кейін 2- Түркі қағандығының құрамына енеді. [[Қытай]] деректері олардың [[Канганьхэ]] өзенінің бойын мекендегенін айта келіп: “бәрі де ауқатты, 60 мың адамдары бар, 10 000 әскер шығара алады” деп жазады. Билеушілерін “елтебер” деп атаған. 647—648 жылдары Байұлын елтебер [[Цюйлиши]] билепті. [[Канганьхэ]] өзенінің қазіргі атауы әлі анықталмаған, шамасы Селенганың жоғарғы аңғары болуы керек. Бірінші Түркі қағандығының құрамында болған сол кездегі 9 ата байырқу (баегу) тайпасын 7 ғасырдың 20-жылдарында қағандық ыдыраған соң, Сейяньто бірлестігі өзіне кіріптар етті. 647 жылы ол бірлестікті талқандаған [[Таң]] империясына тәуелді болады да, қытайлар оларды басқаратын орталық ретінде [[Юлин]] округін құрады. Бірақ мұның бәрі қағаз жүзінде қалып, шын мәнінде, байегулер империяға бағыныштылық білдірмейді. Ішкі істеріне қол сұға берген соң, түркі тайпаларының [[Байегу]], [[сыцзе]], [[пугу]], [[тунло]] сияқты түркі тайпалары бас қосып, қытайдың [[Чжан Женьтай]] басқарған жазалаушы әскерімен 660—661 жылдары аралығында үш рет соғысады. Ақыры, қаша ұрыс салған байегулерді қуған Чжан Женьтай әскері 662 жылдың қысындағы боранда Селенга өзенінің маңында қырғынға ұшырайды. Осы қақтығыстар нәтижесінде, [[Таң]] империясы түркілерді бодан қылу мақсатынан уақытша болса да бас тартуға мәжбүр болады.
679 жылы [[Орта Азия
==Дереккөздер==
▲679 жылы [[Орта Азия|Орта Азияны]] мекендеген түркілердің [[Таң]] империясына қарсы көп жылғы күресі нәтижесінде 2-[[Шығыс]] Түркі қағандығы құрылады. Көтеріліске қатысқан [[Байырқу]] тайпасы жаңа мемлекеттің іргетасын қалауға ат салысады. Алайда, [[Қытай]] империясы жансыздарының іріткі саясаты қағандықты іштен ыдыратып, 713 жылы ондағы тайпалар өзді-өздерімен соғыса бастайды. Байырқулар 716 жылы [[Қапаған Қаған|Қапаған қаған]]ды өлтіреді. 8 ғасырдың ортасында [[Ұйғыр]] қағандығы құрылып, байырқулар сол мемлекеттің құрамына енеді.<ref> «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;</ref> 9 ғасырдың ортасында қырғыздар ұйғыр қағандығын құлатқан соң, оның негізгі жұрты Пан-тегінге еріп, қытайға қашады. [[Таң]] империясының деректерінде бұл босқындар арасында байегу тайпасы болғандығы айтылмайды. Демек, олар Қытайға ойыспай, байырғы жұртында қалып қойған. Осы кезеңнен Орталық Азиядағы түркі нәсілінің батысқа жылжу кезеңі басталады. 2-Шығыс Түркі қағандығының табанды жұрты болған қыпшақтар, имектер, оғыздар қазақ даласына ойысып, қайтадан бас құрап, жаңа бірлестіктерін қалыптастырады. Бұл кезде байырқу-баегулердің оғыз бірлестігіне енгендері Байауыт аталады. [[Қыпшақ]] байауыттар негізінен Ырғыз өз. маңына табан тіреп, Елбөрі қыпшақ тайпалық бірлестігін құрады. Орыс жылнамасындағы ильбури қыпшақтары осылар. Жалал әд-Диннің үзеңгілес жолдасы, [[Хорезмшаһ]]тар тарихын жазған Несауи әйгілі Теркен-хатунды осы байаут қыпшақтарының қызы еді дейді. [[Шыңғыс хан]] империясының тарихшысы [[Рашид-Әд-Дин Фазлаллах Ибн Әбу-Ль-Хайр Хамадани|Рашид әд-Дин]]: “моңғол арасындағы байауыттар екіге бөлінеді, біреуін — жадаат (адам — Ә.С.) деп, екіншілерін хэхерин байауыт деп атайды” деп көрсеткен. Олардың Шыңғыс хан жорықтарына қатысқаны туралы деректер бар. Бұлар моңғолдар арасында қалып қойған байырқу-байегулердің бір бөлегі болса керек. Шағатай ұлысы тұсында олар баири есімімен белгілі болып,<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007 </ref> кейін Байсары атына ие болды. Түркі қағандығы кезінде әлімұлы құрамында болған 9 ата [[Байұлы]] тайпасының бірігу-ыдырау процестерінің салдарынан олардың қаншасының қазақ топырағына табан тірегенін, қаншасының басқа жұрттың арасына шашылып кеткенін анықтау қиын. Дегенмен, байырғы байырқу-баегулердің негізгі бөлігі Қазақстанның батыс аймағын мекендеп, ноғайлы тұсында алшын бірлестігінің құрамында болған. Ал [[Ноғай]] ордасы ыдыраған кезде алшын, алтыауыл, жембойылық ноғайлының басты жұртының бірі тамалармен бірге қазақ хандығының құрамына енген Байұлы жайлы деректер 18 ғасырдың 1-жартысынан бастап орыс әкімшілігінің құжаттарында жиі ұшыраса бастады. Оны 12 [[ата]] [[Байұлы]] (қайсыбір тізімдерде 13 ата) деп көрсетеді. [[Байұлы]] құрамына [[шеркеш]], [[ысық]], [[есентемір]], [[байбақты]], [[беріш]], [[адай]], [[алтын-жаппас]], [[тана]], [[алаша]], [[масқар]], [[таз]], [[қызылқұрт]] [[ру|рулары]] енеді. <ref> Қазақ энциклопедиясы, 2 том; </ref>
<references/>
{{stub}}▼
{{wikify}}
[[Санат:
[[Санат:Қазақ рулары]]
▲{{stub}}
| |||