Жылқы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Arystanbek (талқылау | үлесі) ш "Жылқы" бетін қорғады ([Өңдеуге=Тіркелгісіздерге тиым] (мәңгі) [Жылжытуға=Тіркелгісіздерге тиым] (мәңгі)) |
ш clean up, replaced: Пайдаланылған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
||
13-жол:
| ordo = [[Тақтұяқтылар]]
| familia = [[Жылқылар]]
| genus = ''
| species = ''[[Жабайы жылқы]]''
| subspecies = '''''Үй жылқысы'''''
34-жол:
}}
'''Жылқы''' ({{lang-la|Equus ferus caballus}}) – тақтұяқтылар отрядының бір тұқымдасы. Жылқы адамзат өркениетіндегі, әсіресе, дала өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі көрсеткіштерінің бірі болады. Жылқыны қолға үйрете бастау [[көшпелі шаруашылық]] пен өркениет дамуының негізін қалады. Қолға үйретілген жылқының (E. caballus) шаруашылықта маңызы зор. Ол – ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға жегу, әскери және спорттық бағыттарда өсіріледі.
== Қолға үйрету тарихы ==
Қазба қалдықтары жылқының б.з.б. 7000 ж. бұрын-ақ [[Азия]] мен [[Еуропа
=== Қазақстандағы тарихы ===
50-жол:
== Биологиясы ==
===Өмір мерзімі және кезеңдері ===
Түріне, күтімі және өсу айналасына байланысты қазіргі үй жылқысы орташада 25-30 жыл жасайды.
Жылқы төлдерін былай бөледі:
86-жол:
== Түрлері ==
Жылқы ''жүк жылқысы'' ([[Владимир жылқысы]], [[Першерон жылқысы]], т.б.), ''мініс жылқысы'' ([[араб жылқысы]], [[ақалтеке]], т.б.), ''жазық дала жылқысы'' ([[Дон жылқысы]], [[Буденный жылқысы]], [[Қостанай жылқысы]], [[моңғол жылқысы]], [[қазақ жылқысы]], т.б.), ''тау жылқысы'' ([[кабардин жылқысы|кабардин]], [[қарабақ жылқысы|қарабақ]], [[қырғыз жылқысы|қырғыз]], [[алтай жылқысы|
==Қазақ халқындағы жылқы маңызы==
[[Сурет:
{{main|Қазақ халқындағы жылқы маңызы}}
Қазақ халқының дүниетанымында, ділі мен тілінде жылқыға қатысты өзгеше философиялық және мәдени жүйе қалыптасқан. Қазақтар адам мен оның жан серігі атына біртұтас әлем ретінде қарағанын. Адамның азамат қатарына қосылуының өзін “ат жалын тартып мінді” деп бейнелейді қазақ халқы. Жас баланың алғаш атқа отырғанын атап өту рәсімі – ''тоқым қағар'' тойынан бастап, адамның бұл өмірден өткенінің белгісі ''ат тұлдауға'' дейінгі бүкіл пәнилік тіршілікті жылқымен байланыстырған. Сыйлы қонаққа ат мінгізу, күйеу жігіттің қалыңдық алуына алғаш барғанда ат байлауы, ұрыс кезінде жау қоршауында қалған қолбасшыға ат сүйек беріп құтқару, т.б. дәстүрлер жылқының қазақ халқының шаруашылығында ғана емес, әлеуметтік өмірінде де үлкен мәнге ие болғанын білдіреді.
Қазақ халқы жылқыны, ең алдымен, ел қорғаны ердің жан серігі деп дәріптеген. Ұлттық мифологиядағы иесі қысылғанда тіл бітіп, ақыл айтатын тұлпарлар (мысалы, “Ер Төстік”, “Алтын сақа”, т.б. ертегілерде), батырлық жырлардағы [[Қобыланды
Екіншіден, қазақ халқы жылқыны спорттық ойын-сауықтарда (қ. [[Аламан бәйге]], [[Бәйге]], [[Құнан бәйге]], [[Жорға жарыс]], [[Көкпар]], [[Аударыспақ]], [[Ат омырауластыру]], [[Ат үстінен тартыс]], [[Қыз қуу]], [[Салма ілу]], [[Күміс ілу]], т.б.) азаматтың мерейін асыратын, сал-серілік пен сәнділіктің шырайын келтіретін текті жануар деп есептеген. “Жылқы сәндік үшін, түйе байлық үшін” деген мақалдың мәні осыны мегзейді. Қазақ халқының алыс қашықтыққа шабатын аламан бәйгелер ұйымдастыратыны туралы орыс саяхатшылары тамсана жазады. Мысалы, А. Вилькинистің [[1885 ж.]] “Журнал коневодства и коннозаводства” басылымында жарық көрген “Заметки о лошадях Туркестана” деп аталатын мақаласында мынадай пікір айтылады: “Орта Азия халықтарының ішінде атты алысқа шабуға машықтыратын қазақтар мен түрікмендер 25-тен 40 верстке (1 верст – 800 м) дейін ат шабысын ұйымдастырған. Ал Әулиеата қазақтары қашықтығы 100 версттік бәйге ұйымдастырып отырған”. Осы мақалада тағы бір қызғылықты пікір бар: “...Ташкент пен Орынбор арасына қосарға бір ат алып, 18 күнде барып қайтқан. Дәстүрлі қазақ қоғамында жүйрік жылқы тек иесінің ғана емес, бүкіл рудың, аймақтың мәртебесін өсірген. Олар туралы әндер мен күйлер шығарылып, есімдері халық жадында ұзақ сақталған. Жылқы тұқымын асылдандырудың, сәйгүлік болар жылқыны тай күнінен ажырата білудің, ат баптаудың қыры мен сырын жетік білетін мамандарды халық арасында ''атбегілер'' немесе ''атбаздар'' деп атаған (қ. [[Атбегілік]]).
Үшіншіден, дәстүрлі қазақ қоғамында байлық мөлшері тек жылқымен ғана өлшенген. Жылқысының саны 5000-нан асатындар ғана бай санатына жатқызылған. Халықтың жылқы малына қатысты ерекше ықыласы, кең байтақ жайылымдардың болуы, жылқының қыста тебініп өзі жайыла алатындығы, т.б. факторлар қазақ даласында бұл түліктің көп өсірілуіне себеп болған. 1880 ж. Австрия-Венгрияда 3,5 млн., Германияда 3,3 млн., Францияда 3,0 млн. Ж. болса, 1879 ж. Қазақстанның бір ғана Орынбор облысында 1,8 млн. жылқы болған. 20 ғ-дың басындағы нәубеттерден кейін 1920 ж. Қазақстанда 8 млн-нан астам Ж. қалғандығы туралы ресми дерек бар. Шын мәнінде, ұлттық байлық саналған осыншама Ж. Кеңес үкіметінің солақай саясаты салдарынан 20 ғ-дың 30-жылдары қырғынға ұшыраған (қ. Ашаршылық).
Қазақ халқы жылқы малын 3 топқа бөлген. Қазақтар бәйгеге қосатын жүйрік жылқыларды ''тұлпар, арғымақ, сәйгүлік'' деп әлпештеп, ерекше күтімге алған. Ал ауыр жүк артуға, алыс жолға төзімді жылқыны ''қазанат'' деп атап, оны да ерекше бағалаған. Ал еті мен сүті үшін өсіретін қалған жылқылар ''жабы'' деп аталған.
==Дереккөздер==
<references />
{{wikify}}
[[Санат:Жылқылар| ]]
| |||