Ассимиляция (тілтану): Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш →Дереккөздер: clean up, replaced: Дереккөздертер → Дереккөздер using AWB |
ш →Ерекшеліктері: clean up, replaced: 1998 ж., → 1998 жыл, using AWB |
||
10-жол:
*'''Ассимиляция толық түрде ұшырайды;''' басқаша айтқанда, бір [[дыбыс]] екінші дыбысты дәл өзіндей етіп, толық еліктіреді; мысалы: ''жаз / са, сүз / се'' (айтылуда: ''жасса, сүссе''); [[қосымша]]ның '''с''' дыбысы [[түбір]] [[сөз]]дің соңғы '''з''' дыбысын дәл өзіндей етіп толық еліктіріп отыр: жасалу орны жағынан да, жасалу жолы жағынан да, дауыс қатысы жағынан да — бұл екеуі бірдей. Сол сияқты, '''з + ш''' немесе '''с + ш''' түрінде екі дауыссыз қатар түрса '''ш + ш''' түріне айналады; мысалы: ''сөз + шең,'' ''жұмыс + шы'' (айтылуы: ''сөшшец, жұмышшы);'' '''ш + с''' болса да '''ш + ш''' түріне айналады: ''қаш + са, шаш + са'' (айтылуы: ''қашша, шашша);'' '''з + ж''' түрі '''ж + ж-ға''' айналады: ''боз жігіт'' (айтылуы: ''божжігіт);''
*'''Ассимиляция жарым-жартылай түрде ұшырайды;''' басқаша айтқанда, бір [[дыбыс]] екінші [[дыбыс]]ты дәл өзіндей етіп еліктірмей, бір жақты еліктіреді, мысалы: ''қаз + ға, тас + қа;'' осындағы түбірдің соңғы ұяң '''з''' дыбысының ауанымен [[қосымша]]ның басқы дыбысы да ұяңдап түр; түбірдің соңғы қатаң ''с'' дыбысының ауанымен қосымшаның басқы дыбысы да қатаң айтылып тұр. Сол сияқты, ''ақ ешкі'' дегеннің айтылуы ''ағешкі'' болып, өзінен кейінгі дауыстының ықпалымен '''қ''' дыбысы '''ғ''' дыбысына айналып түр; ал ''ақ бала'' дегеннің айтылуы ''ақпала'' болып, өзінен бұрынғы қатаң дыбыстың ықпалымен '''б''' дыбысы '''п''' дыбысына айналып түр; ''бала + лар (ұй\лер), қыз + дар (кәз + дер), ат + тар (шәп + тер)'' жоғарыдағы ізбен үндесіп түр. Осы келтірілген мысалдардан мынаны көруге болады: бір дыбыс екінші дыбысты толық, дәл өзіндей етіп өзгертпей, бір ғана [[артикуляция]]лық белгі жағынан өзгертіп тұр; екінші сөзбен айтқанда, көршілес дыбыстар дауыс қатысы жағынан үндесіп түр: дыбыстар тіркесі үяң + қатаң (қатаң + үяң), үнді + қатаң (қатаң + үнді) немесе дауысты + қатаң, (қатаң + дауысты) түрде келмей, қатаң қатаңды тілеп, дауысты және үнді мен ұяң үяңды (немесе үндіні) тілеп тұр.<ref>Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998
Жартылай түрдегі ''ассимиляция'' тілімізде өте жиі қолданылады. Ал, толық түрдегі ''ассимиляция'' [[қазақ тілі]]нде де, өзге тілдерде де тым сирек кездеседі.
| |||