Ас қорыту жүйесі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Ас қорыту жүйесі''' ({{lang-grc|systema digestoria}}; {{lang-grc|systema}} — бүтін, байланысқан, жүйе; {{lang-la| digestoria}} — асқорыту) - [[адам|адам]] мен [[жануарлар|жануарлар]] организмдеріндегі асты (азықты) [[қабылдау]], [[өндеу]], [[қорыту]], [[сіңіру]] және жын қалдығын сыртқы ортаға шығару қызметтерін атқаратын мүшелердің жүйесі. Асқорыту жүйесі түтік тәрізді мүшелерден және ас қорыту бездерінен [[тұрады|тұрады]]. Филогенездік және онтогенездік түрғыдан асқорыту жүйесін төрт бөлімге бөледі: бас бөлімді — ауызжұтқыншақ (аран), алдыңғы бөлімді - өңеш пен қарын (асқазан), ортаңғы бөлімді — ащы ішектер (он екі елі ішек, аш ішек, мықын ішек) мен ірі асқорыту бездері (ұйқы безі, бауыр), артқы бөлімді - жуан ішектер (бүйен, тоқ ішек, тік ішек) [[құрам|құрайды]].<ref> Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ -— Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9</ref><ref>О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова

Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0 </ref>

Асқорыту бездеріне үш жұп сілекйлі бездері, бауыр және ұйқыбез жатады. Асқорыту бездерінен бөлінетін сұйықтықты сөл деп атайды. Асқорыту бездері сыртқы секреция бездеріне жатады. Олар өздерінен бөлінетін сөлді арнайы өзектер арқылы асқорыту мүшелеріне бөледі. Әрбір асқорыту безінің бөлінетін сөлінің өз атауы бар. Бауырдан-өт, сілекей безінен-сілекей. Асқорыту бездерінің қызметін фистула әдісі арқылы зерттеуде көрнекті орыс ғалымы Павловтың еңбегі зор. Ғалымның бұл салада еңбегіне физиология ғылымындағы іргелі жаңалық ретінде Нобель сыйлығы берілген. Қазіргі таңда эндоскопия әдісі қолданады.

'''Асқорыту бездері''' ({{lang-grc|glandulae digestoria}}) — асқорытуға қажет ферментгерге бай асқорыту сөлін бөлетін бездер. Асқорыту бездерінің сөл бөлетін соңғы бөлімдерін құрайтын безді жасушаларды экзокриноциттер деп атайды. Құрылысы мен орналасу орындарына байланысты асқорыту бездері екі топқа бөлінеді: асқорыту ағзалары қабырғаларында орналасатын [[ұсақ|ұсақ]] бездер (интрамуральды бездер) және асқорыту мүшелері қабырғаларынан тыс жатқан ірі (экстрамуральды) бездер. Қабырғалық интрамуральды [[ас қорыту]] бездері — [[құрылыс|құрылысы]]ы түтікше келген асқорыту ағзаларының кілегейліасты негізінде немесе кілегейлі[[қабық|қабық]] тың өзіндік тақташасында (пластинкасында) орналасады. Олардың жіңішке келген шығару өзектері асқорыту ағзалары қуысына ашылады. Интрамуральды бездерге [[ерін]], [[тіл]], [[тандай]], [[ұрт]], [[сілекей бездері]], [[қарын]] ([[асқазан]]), дуаденальды (он екі елі ішектік) жөне [[жалпы ішектік бездер]]жатады. Ал экстрамуральды ірі асқорыту бездеріне шықшыт (құлақ түбі), төменгі жақ, тіласты сілекей бездері, ұйқы безі және бауыр жатады. <br />

Экстрамуральды сілекеи бездерінші ірі өзектері ауыз қуысына, ұйқы безі мен бауыр өзектері он екі елі ішек (күйіс қайтаратын жануарлардың ұлтабар ұшы) қуысына ашылады. Асқорыту бездерінің сөліндегі ферменттер астың (жынның) құрамындағы күрделі органикалық заттарды (протеиндер, липидтер, көмірсулар), олардың қарапайым мономерлеріне ьщыратады. Қорытьиған заттардың мономерлері — амин қышқылдары мен глюкоза ішек қабырғасындағы [[қан|қан]] қылтамырларына (капиллярларларына), ал глицерин мен май қышқылдары — лимфа капиллярларына сорылып сіңіріледі.<ref> Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ -— Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009.ISBN 9965-822-54-9</ref>

Аскорыту бездерінен бөлінетін сұйықтықты сөл ([[секрет]]) деп атайды. Асқорыту бездері сыртқы [[секреция]] бездеріне жатады. Олар өздерінен бөлетін сөлді арнайы өзектері арқылы асқорыту мүшелеріне бөледі.Әрбір асқорыту безінің бөлетін сөлінің өз атаулары бар. Мысалы, бауырдан бөлінетін сөл - өт, сілекей бездерінен бөлінетін сөл - сілекей және т. б.

Асқорыту бездерінен бөлінетін сөлдің құрамында күрделі ағзалық [[зат|заттарды]]тарды қарапайым заттарға дейін ыдырататын ерекше заттар болады. Оларды [[фермент|ферменттер]]тер деп атайды.

[[Фермент|Ферменттер]]тер [[химия|химиялық]]лық құрамы жөнінен нәруызтектес ағзалық заттарға жатады. Ферменттер тірі жасушалардың барлығында кездеседі. Олар жасушада жүретін [[реакция|реакциялардың]]лардың белсенділігін арттырады. Сондықтан да ферменттерді кейде [[биология|биологиялық]]лық өршіткі-катализаторлар деп те атайды. Ферменттердің белсенді әсер етуіне қолайлы [[температура]] +37, 38°С.

Сілекей - тұтқыр, түссіз сұйықтық. Оның құрамында 99-99,5% су, 0,5-1% ағзалық және бейағзалық заттар болады. Бейағзалық заттардың мөлшері ағзалык заттарға Қарағанда 2-3 есе аз. Сілекейдің [[реакңия|реакңиясы]]сы өлсіз сілтілі. Сілекей құрамында көмірсуларды ыдырататын фермент - амилаза, бактерияларды жоятын лизоцим ферменті болады.

Сілекейдің бөлінуі орталығы сопақша [[ми|мида]]да орналасқан, рефлек-торлық жолмен реттеледі. Тамақ ауызға түскенде ондағы жүйке талшықтарының ұштары ([[рецептор|рецепторлар]]лар) тітіркенеді де, сілекей бөлінеді.

Шыкшыт сілекей бездері кабынған кезде ісініп, жаксүйекке тұтасып, айқын байқалады. Ондай ауру паротит (мысқыл) деп аталады.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2008. ISВN 9965-34-812-Х</ref>