Солтүстік Америка тарихы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Колумбтың Американы ашуы және оны еуропалық державалардың игеруі Жаңа Әлемде Батыс өркениетінің таралуына жол ашты. XVII ғасырда кең қанат жайған британдық отарлау жүйесі Солтүстік Американың тағдырында маңызды рөл атқарды: қоныстанушы отарлар пайда болды. Испандық Американың қазына байлықтары британдық кәсіпкерлерге маза бермеді. Оларды Солтүстік Американың Франция иелене бастаған, дегенмен әлі де болса, испандықтар мен португалдықтар иелене қоймаған атлант- тықатланттық жағалаулар қызықтырды. БүлБұл жердегі басты байлық әлі қауымдық қүрылыс дәрежесінде өмір сүріп жатқан са- наулысанаулы үндіс тайпаларының мекені саналатын қүнарлы жер-құнарлы лержерлер болатын. Алғашқы (ағылшындық) ерікті эмиграция бастамасы кейінгілерімен жалғасып жатты: немістер, голландтар, швейцариялықтар, француздық гугеноттер де қоныс аударып, отарларды ауқымды “этникалық қазанға” айналдырды.

Солтүстік Америкадағы ағылшындардың алғашқы меке- німекені — болашақ отар Виргиния жерінде, 1607 жылы мамырда Джеймстаун форты қүрылғанқұрылған еді. 1625 жылы таққа отыр- ғанотырған ағылшын королі I Карл Виргинияны корольдық отар деп жариялап, онда өзінің губернаторын тағайындады.

Виргиниядағы саяси билік, қоғамдық қүрылымқұрылым мен әлеу- меттікәлеуметтік қатынастар басқа отарлар үшін үлгі боларлықтай еді. Толық қүқылықұқылы азаматтарға (фримендер) губернатор басқарған отарлық әкімшілік мүшелері және орта тап — джентрилер, компания акционерлері мен ауқатты түрғын- дартұрғындар жатты. Төменгі топты жеті жылға келісімшартқа қол қойған адамдар — сервенттер (лат. зегиапі — қүлқұл) қүрадықұрады.

Отарлар үш түрге бөлінді: корольдық, жеке және қа- уымдыққауымдық (корпоративтік) меншік. Виргиния (1607) және Нью-Йорк (1664) корольдық отарларға жатқызылды. Отар- ларОтарлар жоғары меншік иелеріне — корольға немесе лордқа белгілі мөлшерде салық төлеп тұрды.

# Король жерді тек компанияларға емес, сонымен бірге Англияның ірі феодал ақсүйектеріне де таратты. Отарлар- дыңОтарлардың меншік иелері бөлінген жерге толық қоныстануға және үндістермен бейбіт қатынас жасауға тікелей мүдделі болды. Онда құлдардың еңбегі кең пайдаланылды.
# Жекеменшіктік отарларға Мэрилэнд (1632), Нью-Джерси (1664), Солтүстік және Оңтүстік Каролина (1670), Пенсильвания (1681), Дэлавер (1702), Джорджия (1732) жатты.

# Американың солтүстік-шығыс бөлігіндегі жерге отар- лардыңотарлардың қоныстандырылуы үшінші — қауымдық меншік түріне жатты. Иелік отарларды Америкаға қоныс аударған діни қауым мүшелері қоныстанды. Олар Жаңа Англиядағы меншік иелеріне тиесілі емес бос жерлерге қоныс тепті.

Массачусетс (1629) Жаңа Англияға қоныс аударушы- лардыңаударушылардың алғашқы тұрағы болды. Оның негізінде Род-Айленд (1635), Коннектикут (1636), Нью-Гемпшир (1680) отарлары қалыптасты.

Отарлардың әлеуметтік-экономикалық дамуы. Жаңа Англияның әлеуметтік-экономикалық жағынан біршама дамыған отарларында алғашқы банктер, сауда орындары ашылып, фермерлік шаруашылықтар қарқын ала кеңінен қанат жайды. XVII ғасырдың бірінші жартысында солтүстік отарларда қалалар бой түзеді. 40-жылдары алғашқы ману- фактуралармануфактуралар пайда болып, кеме жасау дамыды. Алғашқы кезде солтүстікамерикалық отарлар тұрғындардың 9/10 айналысқан ауыл шаруашылығының есебінен күнелтті. Ағылшын корольдары феодалдық қатынас орнатқысы келді: жақындарына жер үлесін таратты. Алайда отарлардың дамуы өзгеше, прогрессивті жолмен ілгеріледі. Солтүстікте фермерлік, яғни ауыл шаруашылығының капиталистік жолы бекіп дамыды. Оған ауқымды игерілмеген жер кеңістігі ықпал етті. Батысқа кету жалға алушылар мен жер иелену- шілердіңиеленушілердің арасындағы шешім әрекеті болатын: аса ауқатты емес отарлаушылар бос жатқан жерлерді басып алып тәуел- сізтәуелсіз жер иесі атанды.

Феодализм С0лтүстікСолтүстік Америкада берік тамыр жая алған жоқ. Өйткені мұнда феодализмнің өмір сүруінің басты шарты болып табылатын — феодалдардың жерге толық құқығы болмады.

Елдің ңегізгі бөлігіңбөлігін (80%) фермерлер құрады. Қиыр шеттегі фермерлер патриархаттық шаруашылық жүргізді. Массачусетстегі жер иелеңушілериеленушілер XVII ғасырдың өзіңде жекемеңшікжекеменшік иелері б0лдыболды, себебі 0ларолар квитреңтаквитрента (к0р0льғакорольға ңемесе л0рдқалордқа салық) төлемеді. Жаңа Аңглиядаң 0ңтүстіккеоңтүстікке қарай 0рңаласқаңорңаласқан меңшіктікменшіктік 0таротар фермерлері қиыңқиын жағ-жағдайда дайда б0лдыболды, ал үсақұсақ жалға алушылар (жалгерлер) 0ларғаоларға тікелей тәуелді б0лдыболды. С0ңымеңСонымең қатар Америкада скват- терлікскваттерлік — қ0ңысқоныс аударушылардың жыртылмағаңжыртылмаған жерлерді өз еркімеңеркімен иелеңуиелену тәсілі дамыды. БүлБұл жағдай жерге дегеңдеген т0лықтолық қүқықтықұқықты бүздыбұзды.

Америкада басқарудың 0лигархиялықолигархиялық түрі 0рңықтыорнықты. Биліктің заң шығарушы жәңе атқарушы б0лыпболып бөліңуібөлінуі қалыптасты. ЕркіңЕркін қ0ңысқоңыс аударушылардың өмір сүру деңгейі 0ртаорта дәрежедегі еур0палықтаңеуропалықтан Ж0ғарыжоғары б0лдыболды. Еур0-Еуропа па с0ғыстаңсоғыстан көз ашпады, ал қ0ңысқоныс аударушылар тыңыштыныш өмір сүрді. Олар АңглияАнглия жәңежәне басқа да еур0палық елдер-еуропалық дегіелдердегі сияқты әскерді, к0р0лькороль 0тбасыңотбасын жәңежәне ақсүйектерді қар-қаржыландыруға жылаңдыруға жүмсалатыңжұмсалатын салықтарды төлеудең б0са-төлеуден тылдыбосатылды. XVII ғасыр мең XVIII ғасырдың біріңшібірінші жартысыңда метр0п0лияметрополия түрғыңдарыңатұрғыңдарына қарағаңда қ0ңысқоныс аударушылар- дыңаударушылардың артықшылықтары б0лдыболды. Метр0п0лияМетрополия 0тарлардыңотарлардың қ0рғаңысқорғаңыс шығындарын да өз өзі ала бастады.

Америка қ0ғамыңыңқоғамының алғашқы даму сатысыңыңсатысының маңыз- дымаңызды ерекшелігі — адам өзшіңөзінің жеке еңбегі меңмен кәсіпкерлігшіңкәсіпкерлігінің жемісіңжемісін пайдалаңдыпайдаланды. АмерикаңыАмериканы 0тарлауотарлау қүлқұл саудасы жәңежәне үңдістердіүндістерді т0ңаумеңтонаумен қатар жүргізілсе де, америкалықтардың ңегізгі бөлігі меңшіккеменшікке өздеріңіңөздерінің табаңдытабанды еңбектеріңіңеңбектерінің арқасыңда қ0лқол жеткізді. Сөйтіп, 0лардаңолардан 0ртаорта тап қалып- тастықалыптасты.

ЕркіңЕркін қ0ңысқоныс аударушыларды метр0п0лияметрополия билігіңебилігіне бағың-бағындыру дыруқиын қиың б0лдыболды. Б0стаңдықБостандық пең қүқыққақұқыққа қысым жасау- шыларғажасаушыларға төзімсіз қатынас қалыптасты. Экономикалық, саяси және діни бостандықтарды иелене отырып, америка- лықтарамерикалықтар олардың кеңейтілуіне және нығайтылуына мүдделі болды.

Тәуелсіздік үшін соғыстың алғышарттары. 1775—1783 жылдардағы Солтүстік Америка отарларының тәуелсіздік үшін соғысы Англиядағы үдерістердің заңды жалғасы болды. XVIII ғасырдың ортасына қарай отарлар экономи- калықэкономикалық жағынан өсті. Ендігі жерде олар метрополиядан жабдықталуына тәуелді болмады, өйткені оларда жеке- меншікжекеменшік флот, ормандар және қүнарлықұнарлы жерлер көп болды. Халықтың саны өсті. Егер 1688 жылы онда 200 мың адам түрса, 1775 жылы адамның саны 2,7 млн-ға жетті. Отарлар Англияның иелігінде болғанымен, мүндамұнда Еуропаның барлық мемлекеттерінен эмигранттар ағылды. Олардың әлеуметтік- экономикалық дамуының көрсеткіші портты қалалардың — Бостон, Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор — өсуі болды. Отарлық колледждер негізінде белгілі америка универ- ситеттеріуниверситеттері — Гарвард, Принстон, Колумбия, т.б. ашылды.

Отарлар тәуелсіздік жолындағы күрес үшін пісіп- жетілді. Бірақ ҮлыбританияҰлыбритания 1756—1763 жылдардағы Жеті- жылдық соғыста Францияны жеңгеннен кейін, өз ішкі жағдайын түрақтандырыптұрақтандырып, Солтүстік Американың толық билік етуші қожайыны болғысы келді. Метрополияның отарларда кәсіпкерлік еркіндігін шектеп, оларды өз мүдде- лерінемүдделеріне бағындыру саясаты тәуелсіздік үшін соғыстың экономикалық алғышарттарын тудырды.

XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың алғашқы онжылдықтарында бірнеше парламент актілері жарық көрді. Оларда басқа теңіз державаларымен еркін сауда жасауға, отарларда өңдеуші өнеркәсіпті дамытуға тыйым салынды.

1763 жылғы заң өз еркімен батысқа қоныс аударуға тыйым салды. Бұл заң қоныс аударушыларды корольдың жер монополиясының белгілі әкімшілік шекарасында ұстауға тырысты. Отарлық империяның басқару аппаратын қаржыландыру үшін 1764 жылы бірқатар тауарларға жаңа кедендік салықтар енгізілді. 1765 жылы тұрақты әскер ұстау үшін 10 мың солдатты Америкада пәтерге орналастыру қарастырылды. Ал шығындарды жабу мақсатында осы жылы гербтік салық туралы акт қабылданды. Бұл актінің парламентте қабылдануы отарларда наразылық тудырды.

Осы кезде феодалдар билігіне қарсы аграрлық қозғалыс күшейді. XVIII ғасырдың 70-жылдарының басында парти- занпартизан соғысы өріс алды. Тәуелсіздік үшін күрескерлердің негізгі бөлігі фермерлер мен ауыл тұрғындары болды.

5 наурызда Бостонда қала тұрғындары британ солдатта- рыменсолдаттарымен қақтығысып қалды. Ағылшын тауарларына бойкот тактикасы қолданыла бастады. Белсенді күрескерлердің бірі Сэмюэл Адамс үндістерше киінген отар тұрғындары тобын басқарып, 1773 жылы ағылшын шайы тиелген кеме жүгін теңізге лақтырды. Бұл оқиға “Бостондағы шай ішу” деген атпен тарихта қалды.

Англия әкімшілік шаралар арқылы қысымды күшейте түсті. Бостон портын жауып, америкалық солтүстік- батысты өзінің Квебек провинциясына қосып алды. Осындай “төзімсіз актілерге” қарсы бой көтерулер күшейе түсті. 1774 жылы Филадельфияда тұңғыш Ңұрлықтық конгресс жиналды. ҢабылданғанҚабылданған “Ңұқықтар“Құқықтар декларациясында” отарлардың өзін-өзі басқару құқығы туралы айтылды. Бұл әлі де тәуелсіздіктің жариялануы емес еді, ел оның табал- дырығындатабалдырығында тұрды.

Соғыс 1775 жылы сәуірдің 19-ында бірден басталып кетті. Америка- дағыАмерикадағы ағылшындардың бас қолбас- шысықолбасшысы генерал Гейдж қару-жарақ қоймасын басып алу жөнінде бұйрық бергеннен кейін, қарулан- ғанқаруланған фермерлер оның жіберген пол- кінеполкіне қарсы соғыс ашты. Тәуелсіздік жолындағы соғыстың алғашқы шайқасы патриоттық күштер үшін сәтті болды.

сың1775 виргиңиялықжылы мамырда жиналған Екінші құрлықтық конгресс америка өкіметіне айналды. Америка тұрақты армиясын виргиниялық ірі плаңтат0рплантатор әрі тәжірибелі әскери адам Дж0рджДжордж Вашиңгт0ңВашиңгтон басқарды.

1776 жылы шілдетңшілденің 4-іңдеінде Томас Джефферсон (америка- лықамерикалық ағартушы, дем0кратиялықдемократиялық бағыт иде0л0гіидеологі, кейіңкейін АДШАҚШ- тың үшіңшіүшінші президеңтіпрезиденті б0лыпболып сайлаңғаңсайланған) қүрастырғаңқұрастырған “Тәуелсіздік декларациясы” қабылдаңдықабылданды. Тарихта түңғыштұңғыш рет мемлекеттік қүжатқұжат мемлекеттік қүрылыстыңқұрылыстың ңегізінегізі ретіңдеретінде халық егемеңдігіегемендігі приңципшпринципін жариялады. Декларация ағылшыңағылшын к0р0лікоролі мең парламеңтіңпарламентін 0збырлықозбырлық әрекеттері мең адам қүқығыңқұқығын бүзғаңдығыбұзғаңдығы үшіңүшін айыптап, бүдаңбұдан былай 0тарларотарлар “с0ғыс“соғыс жариялауға, бітім жасауға, 0даққаодаққа еңугеенуге, сауда жасауға жәңе кез келгеңкелген актілер меңмен әрекеттерді жүзеге асыруға т0лықтолық қүқықты”құқықты” екеңдігшекеңдігін мәлімдеді.

Джефферс0ңДжефферсон адамңыңадамның табиғи жәңе туа біткеңбіткен қүқық- тарықұқықтары туралы айта келіп, ЖаңЖан-Жак Русс0Руссо сияқты меңшіктіменшікті табиғи емес, азаматтық қүқыққақұқыққа жатқызды.

Тәуелсіздік идеясыңидеясын америкалықтар түгел қ0лдағаңқолдаған Ж0қжоқ. Эк0ң0микалықЭкономикалық, саяси жәңе басқа да себептер б0йыңшабойынша леңдләнд- л0рдтарлордтар, к0р0лькороль шеңеуңіктерішеңеуніктері, саудагерлердің басым бөлігі АңглиядаңАнглиядан бөліңудібөлінуді қаламады. Оларды лоялистер деп атады.

Сауда жәңе кәсіпкерлер еркіндігін жақтаушы плаңтацияплантация иелері, америкаңамерикан көпестеріңіңкөпестерінің көпшілігі патри0ттарғапатриоттарға жат- тыжатты. Олар тәуелсіздік ісіңеісіне қаржылай көмек көрсетіп 0тырдыотырды. Б0ст0ңдықБостондық көпес-контрабандашылардың “к0р0лі”“королі” Джон Хэнкок “Тәуелсіздік декларациясыңа”декларациясына” қ0лыңқолын біріңшібірінші б0лыпболып қ0йдықойды. Патри0ттардыңПатриоттардың жетекшілері жас саясаткерлер еді. Дем0кратиялықДемократиялық сеңіміңіңсенімінің күшіңекүшіне қарай қарапайым адам- дардыңадамдардың көпшілігі тәуелсіздікті қ0лдадықолдады.

Соғыстың барысы. Әскери қимылдар сәтсіздіктерге т0лытолы б0лдыболды. 1775 жылғы жеңістердең кейің жеңілістер кезеңі туды. Күші мең саңы жағыңаң бритаң әскерлері амери- калықтардаң басым еді. Бірақ америкалықтар с0ғысқа бар күш-қуатың салды. Дж0рдж Вашиңгт0ң шебер қ0лбасшы ретіңде таңылды.