Жетісу: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Жетісу''' – ''тарихи-географиялық аймақ''. [[Балқаш]] пен [[Алакөл]], Жетісу (Жоңғар) Алатауы және Солтүстік [[Тянь-Шань]] жоталарымен шектеседі. Жетісу атын құрайтын жеті өзен туралы түрліше пікірлер бар. Археологтар, тарихшылар мен географтар Жетісуды Солтүстік-шығыс Жетісу (Балқаш пен Алакөлден Шу-Іле су айрығына дейінгі жерлер) және Оңтүстік-батыс Жетісу (Шу және Талас алқабы) деп екіге бөледі. Жетісудың оңтүстік-шығыс бөлігінің тау бөктерлерінде (600 – 1200 м биіктікте) ауа райы ылғалды, қоңыр салқын және ауыспалы, топырағы құнарлы. Онда суармалы егіншілікке пайдаланылатын көптеген тау өзендері бар. Жемісті ағаштар мен жапырақты ағаштар, ал одан жоғарыда шырша ормандары өседі. Бұл өңір мал жайылымына қажетті көкорай жемісті ағаштар мен шалғындарға бай. Жетісуды мекендеген тайпалардың қазақ халқының тарихи қалыптасуында маңызы зор. Біздің заманымыздан бұрынғы 7 – 4-ғасырларда Жетісуды сақ тайпалары мекендеген. Олар малшылық және суармалы егіншілікпен айналысып, қола мен темірден жасалған құралдарды пайдаланған. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда сақ тайпаларының одағын үйсін тайпаларының одағы алмастырды. 6-ғасырдың орта шенінде Жетісу Түрік қағандығының құрамына енді. 7-ғасырдың 30-жылдарында Шу өзенінің шығысында дулу, ал батысында нушеби деп аталған екі иелік пайда болды. 8-ғасырдың басында Жетісудағы өкімет билігін Шу мен Іле арасында көшіп-қонып жүрген түргештердің билеуші топтары басып алды. Түргеш және Қарлұқ (766 – 940) қағандықтары дәуірінде Шу, [[Талас]] және Іле бойында қолөнер мен сауданың орталығы болған ескі қалалар өсіп, жаңалары (Атлах, Хамукент, Құлан, Мерке, т.б.) пайда болды. Жетісуға Шығыс Түркістаннан шыққан көшпелі түркі тайпасы ягма басып кіргеннен кейін (940), енді ол Қарахан мемлекетінің құрамына енді. 10 – 11-ғасырларда егінжайлар мен қалалық мекендер өңірдің шалғай түкпірлерінде де (Шелек, Қапал, Арасан, Лепсі, т.б.) пайда болды. 1129 – 30 ж. Жетісуға қидандар басып кіріп, көп ұзамай-ақ жергілікті тұрғындармен араласып кетті. 1218 ж. Шыңғыс хан әскерлері Жетісуды жаулап алды. Осының салдарынан Жетісу екіге бөлініп кетті. Оның үлкен бір бөлігі (Іледен оңтүстікке және оңтүстік-батысқа қараған жағы) Шағатай ұлысына, ал Іледен солтүстікке қараған жерлер Жошы ұлысына қарады. Біршама уақытта елдің ішкі саяси және экономикалық өмірі қалыпқа түсті. 14-ғасырдың орта шенінде дулат тайпасының билеушілері жаңадан Моғолстан деген мемлекет құрып, оған өз іштерінен Тоғлұқ Темірді хан етіп жариялады. 14-ғасырдың аяқ шенінде [[Әмір Темір]]дің қанды жорықтарының салдарынан Жетісу халқы сан жағынан азайды, шаруашылық құлдырады. 15-ғасырдың 1-жартысында да Жетісудағы қырқысулар толастамады. Осы қиындықтарға қарамастан, Жетісуды мекендеген тайпалардың бірігу үрдісі жалғаса берді, нәтижесінде 15-ғасырдың 60-жылдарының орта шені мен 70-жылдардың басында Жетісудың батыс бөлігінде Қазақ хандығы құрылды. 15-ғасырдың аяғы мен 16-ғасырдың бас кезінде Қазақ хандығының шекарасы Жетісу, Дешті Қыпшақ және Түркістан өлкесінің солтүстік бөлігінде бірте-бірте кеңейе түсті. Бұл жерлерді жайлаған қазақ рулары мен тайпалары Қазақ хандығына бірігіп, қазақ халқының ұзаққа созылған қалыптасу процесі аяқталды. 1643 ж. Жоңғар қонтайшысы Батур Жетісудың біраз жерін өзіне бағындырды. 18-ғасырда Жетісудың едәуір бөлігі Жоңғар хандығының қол астында болды. Жоңғар мемлекетін [[Цинь империясы]] талқандағаннан кейін, өлке қайтадан Қазақ хандығына қосылды. Бірақ Ілеге дейінгі өңірді 19-ғасырда Қоқан хандығы жаулап алды. 1854 ж. Алмалы деген жерде патшалық Ресей «Верный» бекінісін салды. 1867 ж. Жетісу аумағында Жетісу облысы құрылды. 1924 – 25 ж. Орталық Азия республикаларында жүргізілген ұлттық-мемлекеттік межелеуден кейін Жетісу Қазақстан мен Қырғызстан құрамына кірді. Қазақстанның тәуелсіздік алуымен бірге (1991) Жетісу да қазақ халқының байырғы атамекені ретінде біртұтас мемлекеттің мәдениеті дамыған, экономикасы қуатты аймағына айналды.