Тегеран: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Мұхамета Қажардың немере інісі Фатақ Әли-шах Тегеран құрылысына айрықша салмақты үлес қосты. Атап айтар болсақ, оның билеу кезеңінде Тегеранда [[Мәрмәр сарай|Мәрмәр сарайы]] және [[Шах мешіті]] салынады. 1830 жылы Тегеран [[Тұрғын халық есебі|тұрғындар]] саны 150 мың адамға жетеді. Мұхамет Қажар кезінде Тегеран қала қабырғалары шегінен шығып, қаланың солтүстігінен салтанатты сарайлар салынады.

Фатақ Әли-шах кезінде, 1829 жылдың 11 ақпанында, [[Тебриз|Тебризден]]ден орыс елшілігін таныстыруға келген [[Александр Грибоедов]] бастаған топ талқанданып, топ басшы Грибоедов сол шайқаста қаза табады.

Тегеран тарихындағы ең масштабты қайта құру жұмыстары 1870 жылы Насреддин-шах билігі кезінде басталды. Ол қаладағы барлық бекініс ғимараттарын жаруға бұйрық беріп, олардың орнына жаңа қала-махаллалар пайда болады. Ескі қабырға жойылып, орнына ұзындығы 19 км дұрыс емес сегіз бұрыш пішінді қабырға тұрғызылады. 12 бай өңделген қала [[Қақпа|қақпаларықақпа]]лары тұрған жерде, қазір қалаға беттейтін басты [[Желі|желілержелі]]лер орналасқан. Одан басқа Насреддин-шах кезінде көптеген ғимараттарға реконструкциялық жұмыстар жүргізіліп, сумен жабдықтайтын орталықтандырылған жүйе құрылады. Оның билігінің соңғы жылдарында (1897) қала тұрғындары саны 250 мың адамнан асып, олардың көбісі қала қабырғалары сыртында өмір сүрді.

1925 жылы Иран тағына Риза Пақлауи отырады және 1930 жылдары қала тағы да бір жаңартуды басынан кешіреді. Риза Пақлауи бұйрығы бойынша «Насреддин қабырғалары» жойылып, ал олардың орнына кең даңғылдар салынады. Мемлекеттік және [[Коммерциялық банктер|коммерциялық мекемелергемекеме]]лерге жаңа ғимараттар салу үшін [[шах]] көптеген шетел [[Сәулетші|сәулетшілерінсәулетші]]лерін шақырады. Солардың арасында орыс сәулетшілері де болды: Николай Марков ( «Эльбурс» мектебі), Владислав Городецкий ([[Темір жол|темір жол вокзалы]]) және басқалар.{{-1|<ref name="Mina Marefat">Mina Marefat, «The protagonists who shaped modern Tehran»</ref>}} [[Реконструкция]] кейін Тегеран аумағы 46 шаршы км-ді құрап, [[Фетх-Али Шах]] кезіндегі Тегеранмен салыстырғанда айтарлықтай үлкейді.

1943 жылы Тегеранда [[Гитлерге Қарсықарсы Одақодақ|Гитлерге қарсы коалицияның]] [[Тегеран конференциясы|үш одақты державаларының үкiмет басшыларының халықаралық конференциясы өтіп]] - [[КСРО]], [[АҚШ]], [[Ұлыбритания]] [[екінші майдан|екінші майданның]]ның ашылу мерзімін шамалап белгілейді. "Тегеран-43" кеңес [[Көркемкөркем фильм|көркем фильмінде]]інде Рузвельтті (АҚШ президенті) өлтіруге жіберген неміс [[Тыңшы, шпион|тыңшылар]] тобы туралы қарама-қайшы оқиға баяндалады. Конференцияда Иранның тәуелсiздiк және аймақтық бүтiндiгiнiң кепiлдiгi жарияланады.

Соғыстан кейін Тегеран тұрғындары саны 1 миллион адамға жетеді. Соңғы шах Мұхамет Пақлауи кезінде ескі қаланың көптеген ежелгі құрылыстары жойылды. Шахтың пайымдауынша, қазiргi Тегеранда оларға орын болған жоқ. Бірегей бекініс ғимараттарының және сарай орындарында қазір көп қабатты үйлер немесе кең автодаңғылдар орналасқан. Тұрғын үй құрылыс ошағы басталысымен, Тегеран өзінің "ежелгі" ажарын мүлде жоғалтады. Шах жанұясымен қаланың солтүстігіне, [[Ниаваран|Ниаваранға]]ға көшеді.

[[Сурет:Ex embassy US tehran.jpg|thumb|250px|Бұрынғы [[АҚШ]] елшілігінің алдындағы плакат. Астындаға көкшіл мәтін: ''Марг бар Америко'' &nbsp;— «Америкаға өлiм»]]

1969 жылы Шемиран Тегеран құрамына еніп, қаланың солтүстікке қарай өрістету жұмыстары тоқтайды. Жаңа қала құрылыс доктринасы бойынша, қала батыс және шығасқа қарай кеңейтіле бастайды. Қала құрылысы [[Кереж|Кережге]] қисындастыра жақындайды. Қаланың батысы мен онтүстігінде өнеркәсiптiк аудандар салынады. Батыстаға энергетикалық дағдарысты алып келген 1970 жылдардағы [[мұнай]] бағасының күрт өсуі және қаланың ары ғарай қарқындауына жаңа талпыныс береді. Шах мұнай [[экспорт|экспортынан]]ынан келген жоғарғы табысты жаңа аудан салуға жұмсауға оқталды, ол аудан Пақлауи билігінін символына айналуға тиіс болған. «Шахистан» жобасы 1976 жылы дайын болып, бірақ қаражат таусылуымен іс жүзінде жүзеге аспады.

1978 жылдың 8 қыркүйегінде, Тегеранда және бүкіл Иранда шах үкіметі қарсыластарының демонстрациялары басталып, кейіннен жаппай наразылыққа ұлғасады. Осындай алғаш ауқымды наразылық қыркүйекте орын алып, полиция күшімен таратылады. Осы мезгілден бастап, жаппай ереуiлдер әсерінен Тегеран экономикасы "тоқтап қалады". Анығында, 1979 жылдың 16 қаңтарында шах шерушілерге қарсы тұра алмай, Ираннан қашуға мәжбүр болады, ал 1 ақпанда миллион тегерандықтар қуғынға ұшыраған [[имам]] [[Рухолла Хомейни|Рухолла Хомейниді]]ді (15 жыл бұрын қаладан қуылған) қарсы алады. Қалада хомейниліктер мен олардың қарсыластары арасында ұрыс-керіс басталады. 9 ақпанда, Мәһрабат [[әуежай|әуежайындағы]]ындағы [[техник|техниктер]] жанжалы көшелердегі жойқын қақтығыстарға ұласады, қақтығыстар нәтижесінде екі күн ішінде Хомейни жақтаушылары бүкіл әкімшілік мекемелерді, күш беретiн мекемелер және [[полиция]] бөлiмшелерiн жаулап алады. Иранда 11 ақпан Революция Жеңіс күні ретінде тойланады. 1979 жылдың 4 қарашасында жауынгер жөнге салынған [[Студент|студенттерстудент]]тер тобы америкалық елшілікті басып алып, елшілік жұмысшалыры тұтқында 444 күн өткізеді.

Иран-ирак соғысы барысында, Тегеран 1985 жылдың мамырынан бастап ирак ракеталары Р-11 оғы астында қалды, бұл қарапайым халық арасында қомақты құрбандарға және түбегейлi қиратуларға алып келеді. Соғыс соңында, 1988 жылдың көктемінде, атқылау максимумге жетіп, 6 апта ішінде қалаға 190 [[Ракеталық Қару|ракета]] [[Снаряд|снарядтарыснаряд]]тары түседі. Oқ жаудыру Бағдат аумағына да жүргізіледі, бірақ атқылау қарқыны анағұрлым кем. Тегеранға батыс уәләйаттарынан босқындар қоныс аудару үрдісі орын алып, ал тегерандықтардың 30 % Иран солтүстігіне қашады.{{-1|<ref>[http://www.iranchamber.com/history/iran_iraq_war/iran_iraq_war3.php Iran Chamber Society: History of Iran: Iran-Iraq War 1980—1988]</ref>}} Соған қоса Тегеранға көрші Ауғанстаннан да босқындар көшеді ([[Ауған соғысы]] әсерінен).

1986 жылы Үлкен Тегеран қалалық [[Әкімшілік|әкімшілігі]] құрылып, ол қаланың 500 мың шаршы километрге жуық аумақты алады. Тегеран 22 қалалық ауданға бөлінді. 1990 жылдардан бастап, Тегеранның территориялық кеңейту жұмыстары іс жүзінде тоқтатылады. 2001 жылы Тегеранда [[Метро|метрополитен]] іске қосылды. 2007 жылы Милад мұнарасының құрылысы аяқталып, ол әлемдегі 4-ші ең биік және Ирандағы ең биік [[Әкімшілік|мұнара]] болады.2007 жылдың 27 маусымында, жеке тұлғаларға [[бензин]] сатып алу үшін квота енгізілу туралы [[Әкімшілік|ақпарат]] шығысымен, қалада жаппай тәртіпсіздік орын алады. Наразы [[автоәуесқой|автоәуесқойлар]] 12 [[бензин колонкасы|бензин колонкасын]]н өртеп жібереді.{{-1|<ref>[http://www.1tv.ru/owa/win/ort6_main.main?p_news_title_id=104979&p_news_razdel_id=9 Возмущённые граждане сожгли несколько заправок]</ref>}}