Уикипедия

Аустралия (құрлық): Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш →‎Дереккөздер: clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
Өңдеу түйіні жоқ
2-жол:
[[Сурет:Australia satellite plane.jpg|thumb|right|300px|Австралиның космостан көрінісі]]
[[Сурет:Australia-climate-map MJC01.png|thumb|300px| Австралияның климат картасы]]
'''Құрлық''' ({{lang-la|''australis''}} — оңтүстік) — оңтүстік жарты шардағы құрлық. Ол 10°41' оңтүстік ендіктегі Йорк мүйісінен 39°11' оңтүстік ендіктегі оңтүстік-шығыс мүйіске дейін және 113°05' шығыс бойлықтғы Стип-Пойнт мүйісі мен 153°34' шығыс бойлықтағы Байрон мүйісі аралығында орналасқан. Аумағы жағынан Жер шарындағы ең кіші құрлық (7,63 млн км²). Батысы мен оңтүстігін Үнді мұхиты, шығысы мен солтүстігін [[Тынық Мұхиты|Тынық мұхиттың]] Тасман, Маржан, Тимор және Арафур теңіздері қоршаган. Жағалаулары аз тілімделген. Ірі шығанақтары — солтүстігінде — Карпентария, оңтүстігінде — құрлықтың үлкен шығанағы.▼
 
'''Австралия (құрылық)'''
Құрлықның солтүстігінде Кейп-Йорк түбегі, шығыс, солтүстік-шығыс жағалауын бойлап (ұзындығы 2300 км) ''Үлкен тосқауыл рифі'' жатыр. Оңтүстігінде Тасмания аралынан Құрлықны Басс бүғазы бөлген. Оңтүстігін бойлай Үлкен Құрлық шығанағы орналасқан. Еуропалықтар үшін Құрлық құрлығын 1606 ж. голландиялық теңіз саяхатшысы В. Янсзон ашқан.▼
== Жалпы мәліметі ==
▲'''Құрлық''' ({{lang-la|''australis''}} — оңтүстік) — оңтүстік жарты шардағы құрлық. Ол 10°41' оңтүстік ендіктегі Йорк мүйісінен 39°11' оңтүстік ендіктегі оңтүстік-шығыс мүйіске дейін және 113°05' шығыс бойлықтғыбойлықтағы Стип-Пойнт мүйісі мен 153°34' шығыс бойлықтағы Байрон мүйісі аралығында орналасқан. Аумағы жағынан Жер шарындағы ең кіші құрлық (7,63 млн км²). Батысы мен оңтүстігін Үнді мұхиты, шығысы мен солтүстігін [[Тынық Мұхиты|Тынық мұхиттың]] Тасман, Маржан, Тимор және Арафур теңіздері қоршаган. Жағалаулары аз тілімделген. Ірі шығанақтары — солтүстігінде — Карпентария, оңтүстігінде — құрлықтыңАвстралияның үлкен шығанағы.
 
▲Құрлықның солтүстігінде Кейп-Йорк түбегі, шығыс, солтүстік-шығыс жағалауын бойлап (ұзындығы 2300 км) ''Үлкен тосқауыл рифі'' жатыр. Оңтүстігінде Тасмания аралынан ҚұрлықныҚұрлықты Басс бүғазыбұғазы бөлген. Оңтүстігін бойлай Үлкен Құрлық шығанағы орналасқан. Еуропалықтар үшін Құрлық құрлығын 1606 ж. голландиялық теңіз саяхатшысы В. Янсзон ашқан.
 
== Жер бедері ==
Line 12 ⟶ 15:
* Батыс Құрлық таулы үстіртінің орташа биікт 400—500 м, үстірттің шығысында (кұрлықтың орталық тұсында) Макдоннелл жотасы (1.510 м), солтүстігінде Кимберли алқабы (биіктігі 936 м), оңтүстік-батыста Дарлинг (582 м) жоталары жатыр.
 
* Орталық ойпаттың биіктігі 100 метрден аспайды, ал ҚұрлықдағыҚұрлықтағы ең темен жер — Эйр көлінің маңы (мұхит деңгейінен 12 м төмен орналасқан). Ойпаттың оңтүстік-батысында Флиндерс, Маунт-Лофти жоталары бар.
 
* Құрлықтың бүкіл шығыс бөлігін ұзына бойы созылған Үлкен суайрық жот асыжотасы алып жатыр. Оның тау беткейлері жадағай келген, шығыс беткейі тік құлама және қатты тілімделген, батыс беткейлері біртіндеп төбелерге және көлбеу жазықтарға ұласқан. ҚұрлықдаҚұрлықта ең биік жер — Косцюшко тауы (2.230 м) құрлықтың осы тұсында орналасқан.
 
== Климаты ==
Құрлықтың басым бөлігін тропиктік (18°—30° оңтүстік ендік), ал солтүстігі мен оңтүстігін субтропиктік белдеу алып жатыр. Шығыс жағалауының климаты — тропиктік теңіздік, Күн радиациясы үнемі жоғары, ашық күндер басым.
Сондықтан ҚұрлықныңҚұрлықтың барлық аймағында темп-pa жоғары және тұрақгы (20 -28 °C ға дейін), тек қыс айларында (шілде - тамызда 12 -20°С температуpa төмендейді. Қаңтардың орташа температурасы 40 °C болатын аудан құрлықтың солтүстік-батысында, абс. максимум — Клонкарриде (53,1 °C).
Тұрақты аяз тек оңтүстік-шығыстағы Құрлық Альпісінде (-22°С-қа дейін) байқалады. Үлкен суайрық жотасының Тынық мұхиттан соғатын ылғалға бөгет жасауы, құрлықтың бүкіл орталық аймағының климатының кұрғақ болуына әсерін тигізеді. Құрлық жерінің 40%-ке жуығында жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден аспайды.
Құрлықтың солтүстігі мен шығысындағы тауларда жауын-шашын мөлшері 500 мм-ден 2000 мм-ге дейін жетеді. Бұл аймаққа экватордан келетін ылғалды муссонның әсері бар.
Line 25 ⟶ 28:
Құрлықтың іргетасын, негізінен, құрлық платформасы мен Шығыс құрлық геосинклинальді белдеуі құрайды. Платформа құрлықтың батысын, Сент-Винсент шығанағына дейінгі орталығын және оның Арафур т. астындағы бөлігін, [[Жаңа Гвинея]] аралының оңтүстігін қамтиды. Геосинклиналь белдеуі Кейп-Йорк түбегінен басталып, [[Тасмания аралы]]мен бітеді. Құрлық платформасының түпкі негізі (архей-төм. протерозой) күшті метаморфтану салдарынан гнейс пен гранитке айналған жанартаулық жыныстар мен терригенді шөгінділерден тұра-ды. Архей жыныстары Пилбара мен Калгури жақпарларында, солтүстікте Кимберли үстірті мен Антрим тауларында және Арнхемленд түбегінің солтүстік-батысында кездеседі. [[Протерозой]] шөгінділері Батыс құрлықтың Наллагайн, Кимберли үстірті ойыстарында, Карпентария шыганағының оңтүстік-батысында көп ұшырасады. Платформаның солтүстік-батысындағы Үлкен құмды шөлде триас, юра шөгінділеріне толы Каннинг ойысы, Үлкен шығанақтың солтүстік жағасында палеоген жыныстары басып жатқан кайнозой дәуірінің Юкла ойысы бар. Шығыс Құрлық геосинклиналь белдеуі батыстан шығысқа қарай біртіндеп алмасатын каледондық (Аделаида) және герциндік (Жаңа Англия) жүйелерден құралған. Солтүстіктен оңтүстікке қарай Карпентария шығанағы, Үлкен Артезиан және Муррей алаптары сияқты бірнеше ойыс жатыр.
 
Құрлықтың архей, протерозой, кембрий, ордовик жыныстарында, алтынның (Калгури, Кулгари, Бендиго, Балларат), уранның (Рам-Джангл, Мэри-Катлин, Радиум-Хилл), түсті металдардың (Брокен-Хилл, Маунт-Айза, Клонкар-ри) ірі кен орындары, оңтүстік мен бат-ндағы протерозой шөгін-ділеріндешөгінділерінде темір мен марганец-тіңмарганецтің, ал солтүстігіндегі Уайпа кен орнында боксит кентасыкен тасы бар. Үлкен артезиан алабы мен Амадея ойысында, Виктория жағалауындағы әр түрлі геологиялық жүйелерде мұнай мен газ мол. Құрлықтың шығысы мен ба-тысындабатысында титан мен цирконийдің аса ірі кен орындары орналасқан.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>
 
== Ішкі сулары ==
 
== Топырағы ==
 
== Флорасы ==
 
== Фаунасы ==
 
== Дереккөздер ==
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Аустралия_(құрлық)» бетінен алынған