Уикипедия

Тегеран: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш «Азиядағы елордалар» деген санатты қосты (HotCat құралының көмегімен)
62-жол:
|сайт тілі = en
}}
'''Тегеран''' ({{lang-fa|تهران}} &nbsp;— {{IPA|[tʰehˈɾɒ:n]}}, ауызша. {{IPA|[tʰehˈɾu:n]}}) — [[Иран]] елінің астанасы, [[Азия|Азиядағы]] ең үлкен қалалардың бірі.<ref>[http://worldgeo.ru/lists/?id=6&loc=asia Крупнейшие города Азии]</ref> Қала маңайы (Үлкен Тегеран) тұрғындарын қосқанда Тегеран тұрғындарының саны ресми мәлімет бойынша 13 миллион, бейресми деректерде 16 миллион деп көрсетіледі.<ref>[http://bigpicture.ru/?p=12267 Современный Тегеран]</ref>. Әлем бойынша 21-орында.<ref>[[:ru:Список городов мира по численности населения|Список городов мира по численности населения]]</ref> Тегеран останының астанасы, мемлекеттің саяси, экономикалық, транспорттық, сауда-қаржы және [[мәдениет]] орталығы.
 
Тегеран Иранның солтүстігіндегі [[Эльбурс]] тауының етегінде, [[Каспий]] теңізінің оңтүстік жағалауынынан 90 км қашықтықта орналасқан. Қала батыстан шығысқа қарай тау жотасы бойымен 40-50 километрге созылады. Тегеранның солтүстік ауданы (Шәмиран) теңiз деңгейiнен 2000 метр биіктікте, ал оңтүстік қала маңайы (Рей, Сұлтанабат) Кавир тасты [[Шөл|шөліне]] жақын.
71-жол:
«Тегеран» ({{lang-fa|تهران}}) атауының шығу төркінінің бірнеше [[теория|теориясы]] бар.
 
Қаланың ресми сайтында атау «түп» (<big>ته</big> &nbsp;— ''тех'') және ескірген «баурай» (<big>ران</big> &nbsp;— ''ран'') сөздерінен шығады деп көрсетілген. Осылайша «Тегеран» تهران сөзін - ''техран'' - «көлбеудің табаны», яғни Тегеран &nbsp; - көлбеудің табанындағы қала деген тұсініктемені береді. Тегеран Тошал тауының оңтүстік табанында орналасқандықтан, бұл теория сенімді болып табылады.{{-1|<ref name="tehran-537">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=537&language=en-US تاريخچه تهران]</ref>}}
 
Басқа теория бойынша «Тегеран» өз атын Иран астанасының жанында орналасқан парфяндық Тиран қаласынан алады. Ал «Тиран» атауы «Тирдің жерi» ([[Зороастризм|зороастрлік]] мифология бойынша жауын құдайы) дегенді білдіреді. Тиранның жанында Мәһран қаласы орналасқан — «Мәһра жері» (су құдайы), қазір Тегеранның шетіндегі шағын аудан. Бұрын бұл екі қала Рей құрамына кіретін, қазір ол да Тегеран маңайындағы қала.{{-1|<ref name="tehran-537"/><ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/iran/story/2007/06/070629_oh_tehran_city.shtml تهران چگونه پایتخت شد؟]</ref>}}
80-жол:
== Тарихы ==
=== Ежелгі Тегеран ===
[[Сурет:Khalvat-e-Karim Khani.jpg|left|thumb|250px|«[[Кәрім-хан]] түкпірі» («Халват-е Кәрім-хан» [[Голестан сарайы]], 1759 &nbsp;г.]]
[[Қазба|Қазба жұмыстары]] қазіргі Тегеран жерінде алғашқы қоныстардың б.з.б. 6-мыңжылдықта болғанын көрсетеді. Тұрғындар елдің оңтүстігіндегі сор шөлдерден қашып, Эльбурс тау бөктеріне келіп қоныстанған. Алғашында қала Иранның ең ежелгі қалаларының бірі - Реяның солтүстік-батысынан бірнеше километр қашықтықта орналасқан [[Ауыл|ауыл]] болған. Сол кездегі Тегеранның басты экономикасын [[Ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылығы]] құрады, атап айтқанда [[Жеміс-жидек өсіру|жеміс-жидек өсіру]] кең етек алған.
 
187-жол:
Тегеран тұрғындарының үлкен бөлігі исфахан, йезд, шираз, еврей-тәжік диалекттерінде және дари тілінде сөйлей алады. XIX ғасырға дейін, қала тұрғындарының көпшілігн мазандарандықтар құраған, қазір олар қаланың солтүстігінде тығыз тұрып жатыр.{{-1|<ref name="tehran-12511"/>}}
 
Таралу бойынша екінші тіл - әзірбайжан тілі.{{-1|<ref>[http://looklex.com/e.o/teheran.htm Teheran &nbsp;— LookLex Encyclopaedia]</ref>}}
 
Сонымен, [[күрттер]], [[мазандарандар]], [[гиляндер]], [[ұлырлар]], [[белужилер]], [[түрікмендер]], [[арабтар]], [[армяндар]], [[асырлықтар]] [[қауым|қауымдары]] бар.{{-1|<ref>[http://p2.www.britannica.com/oscar/print?articleId=277286&fullArticle=true&tocId=225449 All about Oscar]</ref>}}
207-жол:
[[Сурет:Azadi Tower at night.jpg|thumb|275px|Тегеран символы — [[Азади мұнарасы]]]]
 
1995 жылы Тегеран тұрғындарының 27 %-ы кедейшілікте тұрған, бірақ тегерандық кедейлердің өмiр деңгейi елдің басқа аймақтардағы кедейлердің өмiр деңгейiнен жоғары.{{-1|<ref>Djavad Salehi-Isfahani. Mobility and the dynamics of poverty in Iran: What can we learn from the 1992-95 panel data? Mimeo, 10/11/2003</ref>}} 1996 жылы тұрғындардың сауаттылық деңгейi 84,7 % құрды, орташа өмiрдiң ұзақтығы - 70,5 жыл.{{-1|<ref>БҰҰ Даму Бағдарламасы, Human Development report of the Islam Republic of Iran, 1999</ref>}} Кедей тегерандықтар көбініесе қаланың онтүстігінде тұрады. Оларды бейресми түрде "таста тұратындар" ({{lang-fa|كوهنشينان}} &nbsp;— ''kuhneshinan'') деп атайды. Айрықша үлкен кедей кварталдар [[Исламшаһар]] және [[Шаһар-Дәңгеш]] қала маңайындарында шоғырланған, тұрғындар саны сәйкесінше 350 және 250 мың адам. {{-1|<ref>Mike Davis. Le pire des mondes possibles. De l’explosion urbaine au bidonville global. La Découverte, 2006 (ISBN 978-2-7071-4915-2), p. 31</ref>}} Ол жерлерлерде әдетте имигранттар мен босқындар тұрады.
 
1978 жылы Тегеранның кедей онтүстігі [[Үкімет|үкіметке]] қарсы наразылықтардың орталығы болды. Оларды толығымен басу мүмкін болған жоқ. Революциядан кейінгі астан-кестенді пайдаланып, кедей тұрғындар қала маңайына заңсыз түрде көптеген үйшіктерді салып тастады, бұл жұмыстар түн ортасында да жүрді. 1980 жылдың өзінде шалғай жерлерге 100 мың адам қоныстанды, ал 1986 жылы бұл сан - 450 мыңға жетті. Бұл [[Күрдістан]] мен [[Ауғанстан|Ауғанстаннан]] келген көптеген босқындарының салдарынан болған еді.
214-жол:
 
=== [[Есірткі]] ===
Иранда ғасырлар бойы [[апиын]] өсірген. 1949 жылы ирандықтардың 11 %-ы есіртке қолданған. Тегеранда есірткені 1,3 миллионға жуық адам қолданды. {{-1|<ref>Bijan Nissaramanesh, Mike Trace, Marcus Roberts. L’apparition de la réduction des risques en Iran. Bulletin № &nbsp;8, Programme politique des drogues de la Fondation Beckley, juillet 2005</ref>}} Тегеран Ауғанстан мен [[Пәкістан|Пәкістаннан]] [[Батыс Еуропа Одағы|Батысқа]] қарай тарайтын есіртке [[Трафик|трафигының]] ортасында орналасқан. Басты жолдар Қорасан, Систан және Белуджистан уәләйаттары, Тегеран арқылы, ары қарай [[Түркия]] мен [[Балқан|Балқандарға]] өтеді.{{-1|<ref>[http://www.unodc.org/pdf/afg/afg_drug-situation_2002-10-01_1.pdf «Illicit drugs Situation in the regions neighbouring Afghanistan and the response of ODCCP», United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, 2002]</ref>}}
 
1999 жылы Тегеранда 240 мың [[нашақор]] болған, бірақ бұл сан нақты емес болуы үмкін, өйткені [[БҰҰ|БҰҰ-ның]] Иран Денсаулық сақтау министрлiгімен бағалау айырмашылығы 60 % құрайды.{{-1|<ref>E. Razzaghi, A. Rahimi, M. Hosseni, A. Chatterjee. Rapid Situation Assessment (RSA) of drug abuse in Iran. Prevention Depart., State Welfare Organization, Ministry of Health, I.R. of Iran and United Nations International Drug Control Program, 1999</ref>}} 2002 жылы құқық қорғау органдары күніне 150—200 наркодилер мен нашақорларды ұстаған. {{-1|<ref>Commandeur des forces de la police des stupéfiants de Téhéran Mehdi Aboui, cité // A. William Samii. Drug Abuse: Iran’s «Thorniest Problem». The Brown Journal of World Affairs, Volume IX, № &nbsp;2, hiver-printemps 2003</ref>}} Есірткінің таралуы өлім мен қылмыстың өсуіне алып келді. Нашақорлықпен күресу үшін Тегеранда мамандандырылған реабилитациялық орталықтар ашылуда және үгiт-насихат жұмыстары жүргiзiледі.
 
== География ==
374-жол:
 
=== Қалалық басқару ===
Қалалық басқаруды Исламдық Тегеран қалалық кеңесi жүзеге асырады (شورای اسلامی شهر تهران &nbsp;— ''Шуройе Эсломийе шахре Техрон''). Кеңес қала тұрғындарымен 4 жылға сайланатын, 15 [[депутат|депутаттан]] тұрады. [[Ислам|Исламдық]] кеңес қалалық қызметтерді басқаруына, қалалық [[Бюджеттік жоспарлау|бюджеттi құрастыру]] және сақтауына және әкім [[Сайлау|сайлануына]] жауапты. Сәйкесінше Тегеранның әр ауданыңда, Кеңестің бөлімдері бар. Тегеранның қазіргі әкімі - Мұхамет Бағыр Ғалибап қызметіне 2005 жылдың қыркүйегінде кірісті. БұрыңғыБұрынғы әкім - [[Махмыт Ахматнайжат]].
 
== Экономика ==
[[Сурет:Iran 012.jpg|thumb|left|275px|[[Тегеран базары]] &nbsp;— әлемдегі ең үлкен базар]]
2003-2004 жылдар ағымында Тегеран [[бюджет|бюджеті]] 7,72 триллион риал құрды (≈9,7 &nbsp;млрд [[тенге]]). Сонымен қатар муниципалитет қарызы 3-4 триллион риал құрайды (≈4,7 &nbsp;млрд [[тенге]]).{{-1|<ref>[http://www.tehrantimes.com/Index_view.asp?code=104673 Tehran Budget Insufficient]</ref>}}
 
Иран астанасы болғанға дейін, Тегеран үлкен фермерлік ауыл болған. Иранда [[мұнай|мұнайдың]]<ref>http://wikimapia.org/12237941/ru/Исследовательский-институт-нефтяной-промышленности</ref> iрi қорларын табылуымен, елде [[Индустриализация|индустриализация]] басталды.
400-жол:
Батыстан Тегеранға үш тас жол келеді- "Ескі" "Жаңа" Кереж тас жолы және [[Фатақ]] [[даңғыл|даңғылы]]. Онтүстіктен - [[Саиди]] даңғылы, Шейіт Тондығоян даңғылы, Рәжай даңғылы және Қауаран даңғылы. Сұлған-Саңған тас жолы Тегераннан солтүстіктен шығып, Эльбурс арқылы Мазандаранға барады.
 
Иранның басқа қалаларымен салыстырғанда, Тегеранда сақина тәрізді автожол жоқ, оның орныңа қаланы онтүстіктен айналатын, ұзындығы 32 км жарты-сақина бар. Үлкен магистральдар Тегеранды солтүстіктен онтүстікке және батыстан шығысқа қарай "кесіп" өтеді, олардың ішінде Наваба Сефеви даңғылы (18 км) және Азади &nbsp;— Энгелаб көшесі (41 км).
 
=== Метрополитен ===
407-жол:
[[Сурет:Iran-travel132.jpg|thumb|250px|left|Мирдамад бульварындағы кептелу]]
=== Темір жол ===
Орталық темір жол вокзалы Джавадийе ауданыңда орналасқан. Осы жерден солтүстік-батыстағы Зенджан және Тебірезге темір жол тарайды, шығыстағы Мәшһатқа, онтүстік-батыстағы Қорамшақырға, онтүстік-шығыстағы Йездке және Бендер-Аббасқа темір жол тарайды. Вокзал ғимараты 1930-жылдары украин архитекторы Владислав Городецкий жобасы бойынша салынған.{{-1|<ref>[http://archive.travel.ru/iran/83882.html Мешхед &nbsp;— священный город шиитов]</ref>}} Тегеран-[[Кереж]] желісінде шапшаң темiр жол қатынасы жұмыс істейді.
 
=== Әуежай ===
418-жол:
 
== Бұқаралық ақпарат құралдары ==
Ирандағы ең ірі [[жаңалық]] агенттiк - 1934 жылы құрылған ИРАА<ref>[http://www2.irna.ir/ وب سایتهای ایرنا &nbsp;— Irna]</ref> (Ислам республикасының ақпарат агенттiгi). Басқа ақпарат агенттiгi - «Фарс»,{{-1|<ref>[http://www.farsnews.com/ FarsNewsAgency &nbsp;— خبرگزاري فارس]</ref>}} «Мехр».{{-1|<ref>[http://www.mehrnews.com/ MehrNews.com &nbsp;— Iran, Iranian, Nuclear, political, world, sport, Cultural, economic, SocialAndOccations news and headlines]</ref>}} Өкiметке оппозиция құрайтын жаңалық агенттiк «Иран-Дохт»<ref>[http://www.irandokht.com/ Women of Iran: The Community &nbsp;— IranDokht.com]</ref> [[Калифорния|Калифорнияда]] орналасқан, бірақ Тегеранда хабар тарату мүмкіндігі бар. Жаңалықтар [[Ағылшын тілі|ағылшын]] (BBC Persian) және [[Француз тілі|француз тілдерінде]] де жарияланады.
 
Негiзгi күн сайынғы периодты [[Басылым|басылымдар]]: ''«Джомхури-йе Ислами-йе Рисалат», «Кейхан», «Ахбар», «Техран Эмруз» и «Этелаат». «Tehran Times», «Kayhan International», «Iran Daily», «Iran News»'' ағылшын тілінде шығады. Трандағы ең белгілі кәзит «Хамшехри» де Тегеранда шығады. Басылым 1992 жылы астаналық муниципалитетпен құрылды. «Иран» кәзиті мемлекеттiк күн сайынғы жалғыз [[Француз тілі|басылым]] болып табылады. «Иран»-ды Иранның ақпарат агенттiгi ИРАА шығарады.
455-жол:
Қаланың онтүстігінде Бехеште-Захра [[зират|зиратында]] Имам Хомейни Мазары орналасқан, кешене ұзындығы 91 метр 4 [[Мұнара|мешіт мұнарасы]] кіреді.
 
Қаланың солтүстігіндегі Саадабад сарайы - шахтың бұрыңғыбұрынғы жаздық резиденциясы. Кешенге бірнеше сарай мен саябақ кіреді. Оның жаныңда Ниаваран сарайы орналасқан.
 
2007 жылы Тегеранда [[Бордже Милад]] [[Телемұнара|телемұнарасы]] салынды - ұзындығы бойынша (435 &nbsp;м) әлемдегі төртінші телемұнара.
 
<gallery perrow="5" >
486-жол:
 
=== Бiлiм және ғылым ===
Тегеран &nbsp;- [[Орталық Азия|орталық Азиядағы]] маңызды ғылыми - бiлiм орталық. Тегерандағы алғаш жоғары білім оқу орны 1851 жылы ашылды: Дар уль-Фунун. Тегеран Университеті 1933 жылы негiзделген - бұл Ирандағы бірінші ұлттық университет және елдегі ең ірі болып табылады.
 
Қалада 50-ге таман жоғары оқу орны орналасқан, олардың ішінде:
508-жол:
* Рудехен еркiн ислам университетi
* тегерандық хадықаралық университеті
* тегерандық еркiн ислам университетi &nbsp;— Бірінші бөлім
* тегерандық еркiн ислам университетi &nbsp;— Орталық бөлім
* тегерандық еркiн ислам университетi &nbsp;— Солтүстік бөлім
* тегерандық еркiн ислам университетi &nbsp;— Онтүстік бөлім
* тегерандық еркiн ислам университетi &nbsp;— Медицина институты
* Тегеран университеті
* Дәрiгерлiк ғылымдардың Тегеран университетi
558-жол:
Аббас Киаростами, Моқсан Махмальбаф, Самира Махмальбаф, Мәжит Мәжиди және басқалар сияқты таңымал режиссерлердің отаны болып табылады.
 
Тегеран бейнесі "Вкус вишни" (Киаростами, [[1997]]) деген фильмінде дараланады, фильмде Тегеран көшелер өмірінің әрқилығы жақсы көрсетілген, және «Нәсіртең-шах &nbsp;— кинозвезда» тарихи комедиясы (Махмальбаф, [[1992]]) Ирандағы [[Кинематография|кинематографтың]] қалыптасуын тарихының еркiн [[Интерпретация|интерпретациясы]]. Таңымал кеңес детективі Тегеран-43, атына қарамастан Тегеранда түсірілген жоқ (тегерандық көріністер [[Мосфильм]] павильондарында және Бақидың тарихи ауданы - Ичери Шехерде түсірілген ).
 
Тегеран [[Симфониялық оркестр|симфониялық оркестрi]] Рудаки театрында өнер көрсетеді және 1971 жылдан бастап, Қалалық театрда. Оған қарамастан, театр көркемөнері Иранда айнымалы таңымалдықпентанымалдықпен пайдаланады, әсіресе жастар арасында. Тегеран сияқты үлкен [[мегаполис|мегаполиста]]мегаполисте баястар қойылатын үш -ақ театр жұмыс істейді: «Театр-е шехр» (Қалалық театр), «Рудаки» және «Бахман». Қалған театр залдары музыкалық қойылымдарға қолданылады.{{-1|<ref>[http://www.ceri-sciencespo.com/archive/february/artdm.pdf The Search Engine that Does at InfoWeb.net<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>}}
 
Тегеранда (және бүкіл Иранда) театр өнерінің ерекше түрі - «Тазийе» (تعزیه &nbsp;— от [[Араб тілі|арабша]] «азалы») үлкенiрек әйгілікпен пайдаланады. Тазийе &nbsp;- жаратылысы бөлек театр жанры, [[Шығилар|шығилық]] діни дәстүрлерден тарайды. Мұндай [[баяс|баястардың]] [[Сюжет|сюжетi]] айнала бiр оқиғаға байланған: имам Құсайын ибн Әлидін Кербаладағы Халифа Язидпен шайқастағы өлімі. Осындай баястар Шахсей-вахсей мейрамында аса көп қойылады (Ашур күні). Театрдың бұл түрі Иранда XIX ғасырда Нәсіртең-шах билігі кезінде пайда болды.
Оның жеке бұйрығы бойынша Тегеранда осы баястар ойналған - үлкен Ұлттық театр (''Теки-йе доулат'') салынды. Бұл театр 1930 жылдарда Тегеран [[Реконструкция|реконструкциясы]] кезінде жойылды, бірақ Тазийе осы күнге дейін бар.
=== Тегерандағы фестивальдар ===
* тегерандық халықаралық кинофестиваль &nbsp;— [[1971]] жылдан
* Халықаралық кинофестиваль «Фаджр» &nbsp;— [[1982]] жылдан бастап, жыл сайын ақпанда өткізіледі.
* [[Тегерандық халықаралық кітап жәрмеңкесі]] &nbsp;— [[1987]] жылдан бастап, жыл сайын мамырда өткізіледі, әлемдегі ең ірі жәрмеңкелер бірі. XIX кітап жәрмеңкесі 55 000 шаршы метр ауданда өткізілді, кітап саудасынан 12 млн [[АҚШ доллары]] түсті.{{-1|<ref>http://www.mibf.ru/fairs/MIBF/2005/Additional?id=127</ref>}}
* [[Тегерандық халықаралық анимациялық фестиваль]] &nbsp;— [[2002]] жылдан бастап, жыл сайын ақпанда өткізіледі.
* Көркемөнер фестиваль — [[2004]] жылдан бастап, жыл сайын өткізіледі.
 
584-жол:
* «Рах Ахан» (Темір жолдар)
* «Паас-Тегеран»
* «Сайпа» ( клуб базасы Кережде орналасқан &nbsp;— Таһран маңайы)
 
Шәмиран және Дербенд қалалық кварталдар жаныңда [[Тау шаңғысы|тау шаңғы]] [[Курорт|курорты]] орналасқан.Тау шаңғы комплексі Тошал тауында қамданған және биіктігі бойынша әлемде 5-ші орын алады.
Ол 1976 жылы салынған. [[Комплекс, жиынтық|Комплекстің]] ең биік нүктесін (3730 м) Дербендпен [[Канат|канат]] жолы байланыстырады. Тошал бөктерінде [[Қонақ Үй|қонақ үйлерүй]]лер орналасқан. Тегеран маңында тағы да тау шаңғы курорты Дізің (ол жерде сноубордингтен әлем чемпионаты өткізілді) және Шемак орналасқан. Аб-Али жерінде [[Теннис|теннис]] корттары және [[ипподром]] бар.{{-1|<ref>[http://www.tripadvisor.com/Travel-g293999-s406/Tehran:Iran:Sports.And.Activities.html Tehran: Sports & Activities &nbsp;— TripAdvisor]</ref>}}
 
== Бауырлас қалалар ==
606-жол:
* Тегеран әкімдігі қаланы жасылдандыру бойынша бес жылдық жоспар құрды, жоспар бойынша 15 миллион ағаш отырғызылу тиіс.{{-1|<ref>[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=5215&ctl=Details&mid=22486&ItemID=48807 15m Saplings to Be Planted on National Lands]</ref>}}
* Тегеранда Орталық және Таяу Шығыстағы ең үлкен транспорттық развязка салынып жатыр, бюджеті - 20 трлн риал, иран-қирақ соғысы кезіндегі [[командир]] Ахмат Мәтебеселен аты берілді.{{-1|<ref>[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=5215&ctl=Details&mid=22486&ItemID=43612 Ghalibaf Proposes New Name for Biggest Overpass in Middle East]</ref>}}
* Тегеран &nbsp;— [[Таяу Шығыс|Таяу Шығыстағы]] ең қымбат қалалар арасында төртінші орында тұр ([[Тәлебеп]], [[Добай]] және [[Абу-Даби]]) және әлем бойынша № 77.{{-1|<ref>[http://www.payvand.com/news/08/aug/1038.html Tehran, Middle East’s 4th Most Expensive City]</ref>}}
* Тегеран [[Battlefield 3]] ойынының сюжеттік желісінің орталық қаласы болып табылады.
 
642-жол:
[[Санат:Тегеран]]
[[Санат:Иран қалалары]]
[[Санат:Азиядағы елордалар]]
 
{{Link FA|fr}}
Line 648 ⟶ 649:
{{Link GA|fa}}
{{Link FA|uz}}
 
[[ml:ടെഹ്റാന്‍]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Тегеран» бетінен алынған