Дулат: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Arystanbek (талқылау | үлесі) ш Лашкар (т) өңдемелерінен Arystanbek соңғы нұсқасына қайтарды |
||
1-жол:
[[File:Dulat`s land.png|thumb|Dulat`s land]]
Үйсіннің гуньмосы (гуньми – күнби) қартайған шағында он ұлының үлкенін өз орнына тағайындайды. Бірақ ол көп ұзамай дүниеден қайтады. Өлерінде ол орнын өзінің тұңғыш баласына беру туралы әкесіне тілек білдіреді. Әкесі оның әрі батыр, әрі тапқыр ортаншы баласы Далуды қойғысы келсе де, көңілін қимай, уәде етеді. Қарт би тақ үшін немересі Далуды мерт етер деп ойлап, екеуіне де елімен қоса он мыңнан атты әскерді еншіге беріп, ордасы Ханқорадан (қытайша ''Чугу-чень'', қазіргі орны [[Құмтөкей]], [[Алматы облысы]] [[Кеген ауданы]]) біреуін Ыстық көлге, Далуды Іленің бойына қондырады. Содан Далудың еншісіне тиген ел далу [дулу (көне формасы далуғ, дулуғ)] болып аталып кетеді. Кейбір ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, дулулар ғұндардың құрамындағы елеулі тайпалардың бірі екен. Дулулардың бір бөлігі ғұн тайпалар одағының [[434 – 453]] жылдардағы көсемі Моншақ ханның баласы Аттиланың ([[453]] ж. өлген) басқаруымен Азияны басып өтіп, Еуропаның біраз жерін басып алуға қатысады. [[Еділ қаған|Аттила]] әскерінің негізгі күші дулулар мен қыпшақтар еді. Дулулар Ұлы Бұлғария мемлекетінің де негізін қалаған тайпалардың бірі болған. Мемлекет билеушісі Құбырат хан қайтыс болған соң, хазарлар мен аландардың шапқыншылығына ұшыраған дулулардың бір бөлігі Аспарух ханның бастауымен Оңтүстік Бессарабия арқылы Дунайдың оң жағалауындағы Византияға қарасты жерлерге өтті. Олар барған жерінде Дунай бұлғарлары атанды. Жергілікті тайпаларды күшпен бағындырып, [[680]] ж. Аспарух басқарған бұлғар мемлекетін (қазіргі Болгария) құрды. Аспарухтың інісі Ботбай (Ботбаан) басқарған дулулардың екінші бір бөлігі хазарларға бағынып, Хазар қағанатының белді тірегіне айналады. Қағанат ыдыраған соң, Ботбай әулеті ата мекеніне оралған, сөйтіп, қазіргі Дулу тайпасының бір тармағын құраған деген де пікір бар. Ұлы Бұлғар мемлекетінің үшінші бөлігі Еділ бойымен жоғары ығысып, кейін Еділ Бұлғариясының негізін қалағаны белгілі.
Дулат тайпасы Сұлу қағанның тұсында Орталық Азияны жаулап алуға кіріскен ''Кутейбе ибн Муслимнің'' Бұхара аймағынан бері қарай асуына жол бермей, 20 жылдан астам уақыт оны бөгеп, Шаш (Ташкент), Ферғана, Әндіжан, Қоқан уәлаяттарын қорғап отырады. Оның тұрақты ордасы Суяб қаласы болған. Сулу сол қалада [[738]] ж. сатқындар қолынан қаза тапқан. Арабтар Сулудың қайсарлығын шенеп, Абд ул-Мұзақым (Бұзақылар атасы) деп атаған. Дулаттар Түрік қағандығы кезінде ([[6 – 8]] ғасырлар) бес елге бөлініп, Жетісу өлкесінде ықпалын жүргізген. Рашид әд-Диннің айтуынша, олар Шыңғыс хан империясы дәуіріндегі ірі тайпалардың бірі болған. Көптеген тарихи деректерге қарағанда, Дулат тайпасы, әсіресе, 14 – 16 ғасырлар арасында зор ықпалға ие болған. Бұл дәуірде олардан көптеген атақты билер мен бектер шығып, әуелі Шағатай ұлысында билік жүргізеді, кейін Әмір Темір хандығының ісіне араласады. Бауырты, Бұлатшы, Хұдайдад, Камариддин, Әмірдәуіт және Әбубәкір (Шығыс Түркістан мен Жетісуды билеген), т.б. ерекше ықпалды болған. Бұл Дулаттан шыққан әмірші бектер төреден ханды өздері сайлап, ал шын мәнінде билікті өздері жүргізген. Шағатай әулетінің соңғы хандары Сейіт пен оның баласы Рашидтің кезінде Дулаттар бұрынғыдай төреден ханды өздері сайлаған. [[15 – 16]] ғасырларда Дулаттардан [[Мұхаммед Хайдар Дулат]] (''«Тарихи Рашидидің»'' авторы), [[Махмұд Жорас]], [[Әмір Уәли]] сияқты оқымысты ғалымдар шықты. Олар өз көздерімен көрген тарихи оқиғалар туралы еңбектер қалдырған. Қазақ халқының үш ұлы биінің бірі Төле би де осы Дулат тайпасының жаныс тармағынан. Қазақ шежіресі бойынша, '''Дулат''' – Ұлы жүз құрамына кіретін ірі тайпалардың бірі. Н.А. Аристовтың Ботбайдан шыққан Диқанбай батырдан ([[1876]] ж. ө.) жазып алған шежіресі бойынша, үйсін Бәйдібектің үшінші әйелі [[Домалақ ана]]дан (Нұрилә) [[Жарықшақ]] туады. ''Жарықшақтан'' [[Албан]], [[Суан]], '''Дулат''' болып тарайды. Дулаттан [[Ботбай]], [[Шымыр]], [[Сиқым]], [[Жаныс]] тараған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы</ref>▼
Демек, ежелгі дулу тайпасы қазіргі татар, башқұрт халықтарының этникалық құрамында да болуы мүмкін. Ал ежелгі Түрік қағандының ата жұртында қалған дулулар үйсіндермен, басмылдармен (арғындар), наймандармен бірге жужандарға (түркі тілдес халық) қарашы болуды, салық төлеуді тоқтатып, [[545]] ж. өз алдына бөлінеді. Бұл кезде оларға Бумын хан, Истеми (Ябығу) қолбасы болды. Дулу (бертін келе дуғлат, доғлат, Д. атанған) алғашқы Түрік қағанатын құруда үлкен рөл атқарған. С.Е. Маловтың баяндауынша, Күлтегін көне түркі жазуындағы ағайынды Бумын қаған мен Истеми қаған дулу. Грумм-Гржимайлоның пікірінше, дулулар жорық жолдарында қайтыс болған батырлардың басына тас қойып, жорыққа қатысқан рулардың таңбасын салдыруды дәстүр етеді. Талдықорған қаласының солтүстік шығыс жағындағы Дауылбай тауында Дулаттың шеңбер таңбасы (қосымшаларымен қоса) шекілген тастар көп. Мұнда солармен аралас арғынның ''«көз»'' таңбасы, найманның ''«айқыш»'' таңбасы, үйсіннің ''«тарақ»'' таңбасы да кездеседі. Шыңғыстаудағы Көпмолада бұл таңбаларға қыпшақтың ''«әліп»'' таңбасы қосылған. Осы таңбалар Қу, Қойтас (Көкшетау облысы) тауларындағы молаларда да ұшырайды. Дулу ханы Истемидің ордасы көне Құяс қаласы қазіргі Алматы облысы Кеген маңында, Жалаңаш сілемінің тұсында болған. Л.Н. Гумилевтің жазуына қарағанда, Истеми өзінің бар өмірін жорықпен өткізеді. Истеми [[676]] ж. шамасында өлген, оның орнына үлкен баласы Қара Жұрын хан болады. Қара Жұрын қытай, жоңғарлармен алыса жүріп, Жетісу, Мауераннахрды қорғауға күш салады.
▲
==Дереккөздер==
<references/>
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, V том
{{wikify}}
[[Санат:Қазақ рулары]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
{{stub}}
| |||