Жынысты көбею және ұрықтану ерекшеліктері (өңдеу)
18:07, 2015 ж. наурыздың 20 кезіндегі нұсқа
, 8 жыл бұрынclean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
Arystanbek (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
ш (clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB) |
||
|
==Өсімдіктердің ұрықтану ерекшеліктері==
Жоғары сатыдағы гүлді
өсімдіктерде 2 жұп [[гамета
көбею мүшелері: гүланалық (аналық мүше) және аталық (аталық мүше).
[[Гамета
болады. Жалпы алғанда тозаң ұрықтану үдерісіне жақсы бейімделген.
Егер өсімдік желмен тозаңданатын болса, онда өсімдік тасымалды
Мұны өсімді жасуша іске асырады.
Жынысты жасуша бір рет [[митоз]] жолымен бөлінеді. Соның нәтижесінде
ұрықтануға қатысатын екі [[гаплоид
аталық жасуша ([[спермий]]) пайда болады. Аналық жыныс жасушасы аналық
аузындағы жатын ішінде болады,
бұлар «''ұрық қапшығы''» деп аталады.
Дұрысырақ айтқанда ұрық қапшығынын, ішінде сегіз [[гаплоид
қалыптасатын өте үлкейіп өскен бір жасуша деуге болады. ''Сегіз ядроның біреуі жұмыртқажасуша болып шығады'', екі ядросы қосылып, «''косарланған орталық жасуша''» түзеді, ал қалған ядролардан қосалкы жасушалар калыптасады, олар үрықтануға қатыспай, тіршілігін жояды.
Сонымен, ''гүлді өсімдіктердің ұрық қапшығында [[гаплоид
жасуша'' және тағы бес [[гаплоид
жасушаға қосылады. Қосылу нәтижесінде жұмыртқажасуша және
аталық жасушадан - қосарланған [[зигота]], ал орталық жасуша және
Гүлді өсімдіктерге қарағанда ұрықтану үдерісі жануарларда өте оңай. Мұнда екі [[гамета]]:
жұмыртқажасушасы және [[сперматозоид]] қосылады. Алайда [[гаметогенез]] - жыныс жасушаларының түзілу жолы туралы біраз баяндауға
тура келеді. [[Гаплоид
бездерін шартты түрде төрт аймаққа бөлінеді:
# ''Көбею аймағы'' - онда [[митоз]] өтеді және жыныс бездерінің [[диплоид
# ''Өсу аймағы'' - ''митоз'' және ''мейоз'' аралығындағы интерфаза кезеңі, бұл кезеңде [[ДНҚ]] матрицалық жолмен өздігінен көшірмелену әдісімен екі еселенеді. Осы аймақтың соңында әрбір [[диплоид
# ''Пісіп жетілу аймағы'' - [[мейоз]] жүреді, соның нәтижесінде жыныс безінің, [[диплоид
# ''Қалыптасу аймағы'' - [[сперматозоид
''Сперматогенез'' (аталық жыныс жасушаның дамуы, шәует түзу) және ''овогенез'' (жұмыртқажасушалардың дамуы) үдерістерінің аралығында елеулі айырмашылықтар бар.
'''''[[Овогенез]] бен [[сперматогенез
{| class="wikitable"
|-
| Тууға дейін ғана || Әуелгі жасушалар көбейген кезде || Жыныстық пісіп жетілу басталғанда және жыныс қызметі сөнген кезде
|-
| 1 жұмыртқажасуша || Жыныс безінің бір жасушасынан нәтижесінде түзілген толық жарамды [[гамета
|-
| Көп (қатысады) || [[Гамета
|-
| «Сәулелі тәжі» бар, екі [[сперматозоид
|-
| Жоқ. Губкаларда және ішекқуыстыларда ол [[амеба
|}
Жыныс жасушалары дайын болған кезде ұрықтану іске асады.
Жұмыртқажасушаның ішіне тек [[сперматозоид
жасушаның көп бөлігі: [[цитоплазма]] және [[сперматозоид]] құйрығы сыртта қалады. Ұрықтану соңынан [[сперматозоид
және жұмыртқажасушалар [[зигота
Кейде жануарларда бірден [[гамета
Аталықтар шәует шашқаннан кейін [[сперматозоид
де болуы мүмкін. Жыландар және кесірткелер әдетте бірнеше жұмыртқа туады. Ірі қағанақты жануарларда бұл үдеріс - сирек, ал
ұсақ жануарларда жиірек өтеді. Әдетте пілдер ешқашан екіден тумайды, ал тышқантектес кемірушілерде әдетте бірден көп болады.
Адамда да бір жұмыртқалы (әр жынысты немесе біріне-бірі ұқсамайтын) егіздердің болуы мүмкін.
[[Партеногенез]] кезінде [[сперматозоид
пайда болады. Атап айтқанда олардың гүлдері, сондықтан да өзара
ұқсас, өйткені оларға тек аналықтың [[генетика]]лық материалы ғана
тиді. Кейбір [[қызылша]], [[темекі
Жануарлардан бітелерді және [[дафния
<ref>
== Партеногенез ==
Табиғатта кеңінен таралған жынысты көбеюдің ерекше түр өзгерісі болып табылады. Партеногенез (грекше ''"партенес"''-қыз, ''"генезис"''-туу). Оның мәні ұрықтанбаған жұмыртқа жасушадан жаңа аналық ағзаның дамуы. Бұл әрекет табиғатта өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлерінде кездеседі.
Мысалы, [[дафния]] және [[біте]]де (көктем,жаз, күздің басында) ұрықтанбаған жұмыртқа жасушаларында партеногенетикалық аналықтар дамиды. Ұрықтанған жұмыртқалар қыстап шығып, көктемде партогенез жолымен көбейе алатын аналықтар қайтадан дамиды. Аталықтар күзде пайда болады. Бұл құбылыс баларада, жабайы арада, өсімдіктерде- "бақбақта", т.б. кездеседі.
Баларада '''партеногенез''' басқаша жүреді, ұрықтанбаған жұмыртқалардан тек аталықтар ('''трутендер'''), ал ұрықтанғандарынан аналықтар ('''аналық ара''') мен жетілмеген аналықтар ([[жұмысшы аралар]]) дамиды. Жоғары және төменгі температурамен әсер ету арқылы жасанды жолмен ұрықтанбаған жасушалардан жаңа ағзалар дамитыны дәлелденді, бірақ өте сирек кездеседі. Мысалы, бақаның ұрықтанбаған жұмыртқасын 6 градус температурада қыздыра отырып, инемен шұқығанда, сол жұмыртқа жасушадан аналық қасиеттері бар ересек бақа дамыған.
Атақты орыс генетигі [[Б.Л.Астауров]] жасанды партеногенездік жолмен көбею қабілеті бар [[жібек құрты]]н алды. Жоғары температурамен әсер еткенде жібек құртының аналығында [[мейоз]] әрекеті жүрмей, диплоидты хромосома жиынтығы бар жұмыртқа жасушасы пайда болған. Осы жасушадан жұмыртқалары ірі болып келетін ([[полиплоидия]]) аналықтар партеногенез жолымен дамыған. Мұндай әдістерді пайдаланып партеногенездік жолмен жібек құртының аналықтарын алудың қазіргі кезде жібек өндіруде маңызы зор болып отыр.<ref>Қасымбаева Т.,"Тіршіліктану",10-11,2003,92 б,ISBN 9965-16-200-X</ref>
==Дереккөздер==
<references/>
{{Biosci-stub}}▼
{{wikify}}
{{Суретсіз мақала}}
[[Санат:Жыныстық көбею]]
▲{{Biosci-stub}}
| |||