|
== Географиясы ==
=== Табиғаты ===
Қазақ КСР-ның аумағы батысында [[Еділ]]дің төменгі [[ағыс]]ынанағысынан шығысында [[Алтай таулары|Алтайға]] дейін 3000 км-ге, солтүстігінде [[Батыс Сібір]] жазығынан оңтүстігінде [[Тянь-Шань]]ға дейін 2000 км-ге жуық қашықтыққа созылып жатқансозылды. Оңтүстік-шығысындашығысы биіктігі 7000 км-ге дейін жететінболатын [[Хан Тәңірі шыңы|Хан-Тәңірі тау массиві]]не болғандейін жетті. Қазақ КСР [[Еуразия|Еуразия материгінің]] ортасында орналасқан болатынорналасты.
==== Топырағы ====
Топырағы географиялық зоналардың ерекшеліктеріне қарай әр түрлі болып келгенкелді. Республиканың солтүстік бөлігін шағын қара топырақты өңір (52<sup>°</sup> солтүстік ендікке дейін) алып жатқанжатты. Бұл өңірде қара топырақтың үш түрі кездескенкездесті: <br />1)
* сілтісіз қара топырақ (Солтүстік Қазақ КСР облысындағы орманды дала зонасының азғана бөлігі), <br />2);
* қоңыржай қуаң даланың кәдімгі қара топырағы (республика жері топырағының 4,6%-і), <br />3);
* оңтүстіктегі қуаң даланың қара топырағы (4,9%) .
Қара топырақты өңірдің оңтүстігінде (52-48<sup>°</sup> солтүстік ендік аралығында) қызыл қоңыр топырақты жерлер орналасқан.<brорналасып, />ол Олүшке бөлінді:
* қоңыржай қуаң даланың қара қызыл қоңыр топырағына (10,5%),;
* қуаң даланың кәдімгі қызыл қоңыр топырағына (9,6%),;
* шөлейт даланың бозғылт қызыл қоңыр топырағына (14,2%) бөлінген.
Қара топырақты және қара қызыл қоңыр топырақты жерлер егіншілік қажетіне толық игерілген. 48<sup>°</sup> солтүстік ендіктен оңтүстікке қарай шөл даланың қоңыр және сұр қоңыр топырағы созылып жатқан;, ол шөлдің құмайт және тақыр жер топырағымен алмасып отырды. Мұнда шөлдің солтүстік кіші аймағының қоңыр топырағы (21,6%), шөлді аймақтың ортаңғы және оңтүстік кіші аймағының сұр қоңыр топырағы (22%) кездескенкездесті. Топырақ түрі биіктік белдеулер бойынша да өзгеріп, отырған.[[Батыс Тянь-Шань|Батыс]] және Солтүстік Тянь-Шаньда тау бөктеріндегі жазықтар мен тау етектері сұр топырақты және боз қызыл қоңыр топырақты болып келді. Одан биікте Батыс Тянь-Шаньда таудың қызыл қоңыр топырағы, Солтүстік Тянь-Шань, [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Тарбағатай жотасы|Тарбағатай]], Батыс Алтай тауларында таудың қара қызыл қоңыр, қызыл қоңыр және таудың қара топырағы кездесті. Одан биікте Солтүстік Тянь-Шаньда таудың сілтісіз қара топырағы, таудағы орманның сұр және қоңыр топырағы белдеуі, Батыс Алтайда таудағы шалғындық қара топырақ тәрізді топырақ деп орманның сұр топырағы белдеуі жатқанжатты. Таулы аймақтардың бәрінде бұдан жоғарыда таудағы шалғындық субальпілік жөне альпілік топырақ белдеуі орналасқан. Таулы өңір топырағы республика жерінің 12,6%-не тең.
===== Рельефі =====
Қазақ КСР-ның жер бедерінің рельефі мейлінше әр алуан болғанболды. Онда ұшар басын мұздық басқан, құзар биік [[тау]]лартаулар да, биіктігі орташа таулы адырлар да, [[үстірт]] тәрізді [[қырат]]тарқыраттар да, кең-байтақ [[жазық]]таржазықтар мен [[ойпат]]таройпаттар да бар. Республиканың солтүстік-батысын [[Жалпы СырттыңСырт]]тың оңтүстік шеті мен [[Орал алды үстірті|Орал алды қыраты]] (биіктігі 354 м-ге дейін) алып жатқанжатты. Бұлардың оңтүстігінде жазық жазиралы және аумақты [[Каспий маңы ойпаты]], оның абсолюттіабсолюттік биіктігі (Каспий деңгейінен 28 м) мұхит деңгейінен 50 м-ге дейін ауытқып тұрады. Республиканың оңтүстік-батысында [[Маңғыстау түбегі]] орналасқан; оның солтүстік бөлігі сортаңды ойпат, орта тұсында [[Қаратау жотасы (Маңғыстау)|Қаратау жотасы]] (биіктігі 556 м-ге дейін), оңтүстігінде тұйық қазан шұңқырлар; олардың табаны Дүние жүзілік мұхит деңгейінен төмен жатады: Каракие[[Қаракие —ойпаты|Қаракие]] -132 м (КСРО-дыға ең тереңі), [[Қарынжарық]] 70 м, [[Қауынды]] 54 м. [[Маңғыстау]]дыңМаңғыстаудың шығысында [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт шөлді қыраты]] (биіктігі 340 м-ге дейін) орналасқан. Оның солтүстігіндегі аласа бөлігі [[сортаң]]дысортаңды, [[құмайт]] болып келеді ([[Сам Құмы|Сам]], [[Асмантай-матай]], Қарадулай). Каспий маңы ойпатының солтүстік-шығысы [[Орал тауы]]ның оңтүстік сілемдері мен [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] (биіктігі 657 м-ге дейін) тауларына барып тіреледі. Мұғалжардың солтүстік-шығысында [[Торғай Үстірті|Торғай қыраты]] (биіктігі 200-400 м) бар. Оңтүстікке қарай ол [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] (биіктігі 53 м-ден 332 м-ге дейін) т. б. алып жатқан [[Тұран ойпаты]]на ұласады. [[Арал теңізі]]нен солтүстікке қарай [[Үлкен Борсық|Үлкен]] және [[Кіші БорсыққұмБорсық]] құм массивтері және [[Арал маңы Қарақұмы]] жатыр.
Батыс Сібір жазығының оңтүстік шеті ғана республика шегіне кіредікірді. Қазақ КСР-ның орталық бөлігін [[ Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]] өңірі алып жатыржатты: ол үгіліп біткен ескі таулардың жұрнағы саналады, онда [[Қызыларай]] (1565 м), [[ Қарқаралы таулары|Қарқаралы]] (1366 м), [[ Ұлытау таулары|Ұлытау]] (1133 м) т. б. тау массивтері бар. Сарыарқаның оңтүстік бөлігі біртіндеп барып сусыз шөлдердің бірі — [[Бетпақдала]] (биіктігі 250—550 м) ұласады. Оның оңтүстігінде [[Мойынқұм]] (биіктігі 66 м-ге дейін) жатыр. Бетпақдаланың шығысындағы зор көлемді аймақ —- Жетісу өлкесі (биіктігі 800 м-ге дейін; [[Балқаш ]] көліне оның оңтүстігінен келіп құятын 7 өзенмен байланыстырып Жетісу деп атап кеткен). Бұл өңірдің көпшілік бөлігін [[Сарыесікатырау ]] құм массивімен қоса [[Балқаш ]] қазанойысы|Балқаш шұңқырықазаншұңқыры]] алып жатыр. Бұл қазан шұңқыр шығысында [[Сасықкөл]] —- [[Алакөл ойысы|Алакөл қазаншұңқыры]] қазан шұңқырыменмен, оңтүстік-батысында [[Іле қазанойысы|Іле шұңқырыменқазаншұңқыры]]мен жалғасады. [[Қазан шұңқыр]]ларшұңқырлар көлді келеді. ▼
Республиканың шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтай тауларының ( [[Оңтүстік Алтай жотасы|Оңтүстік]] және [[Кенді Алтай]]) биіктігі 4506 м-ге дейін жететін оңтүстік сілемдері ([[ Мұзтау шыңы|Мұзтау]]), [[Сауыр-Тарбағатай]]дың (2995 м), [[Жоңғар Алатауы]]ның (4463 м) жоталары, Солтүстік жөне Батыс Тянь-Шаньның жоталары: [[Кетпен жотасы|Кетпен]] (3638 м), [[Шу-Іле таулары]] (1520 м), [[Іле Алатауы]] (4973 м), [[Күнгей Алатау]]дың бір бөлігі (4213 м), [[Қырғыз жотасы]] (3817 м), [[Талас Алатауы]] (4488 м), Угам[[Өгем жотасы ]] (4229 м) және [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] (2176 м) орналасқанорналасты. ▼▲Батыс Сібір жазығының оңтүстік шеті ғана республика шегіне кіреді. Қазақ КСР-ның орталық бөлігін [[Сарыарқа]] өңірі алып жатыр: ол үгіліп біткен ескі таулардың жұрнағы саналады, онда [[Қызыларай]] (1565 м), [[Қарқаралы]] (1366 м), [[Ұлытау]] (1133 м) т. б. тау массивтері бар. Сарыарқаның оңтүстік бөлігі біртіндеп барып сусыз шөлдердің бірі — [[Бетпақдала]] (биіктігі 250—550 м) ұласады. Оның оңтүстігінде [[Мойынқұм]] (биіктігі 66 м-ге дейін) жатыр. Бетпақдаланың шығысындағы зор көлемді аймақ — Жетісу өлкесі (биіктігі 800 м-ге дейін; Балқаш көліне оның оңтүстігінен келіп құятын 7 өзенмен байланыстырып Жетісу деп атап кеткен). Бұл өңірдің көпшілік бөлігін Сарыесікатырау құм массивімен қоса [[Балқаш]] қазан шұңқыры алып жатыр. Бұл қазан шұңқыр шығысында [[Сасықкөл]] — [[Алакөл]] қазан шұңқырымен, оңтүстік-батысында Іле қазан шұңқырымен жалғасады. [[Қазан шұңқыр]]лар көлді келеді.
▲Республиканың шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтай тауларының (Оңтүстік және [[Кенді Алтай]]) биіктігі 4506 м-ге дейін жететін оңтүстік сілемдері ([[Мұзтау]]), [[Сауыр-Тарбағатай]]дың (2995 м), [[Жоңғар Алатауы]]ның (4463 м) жоталары, Солтүстік жөне Батыс Тянь-Шаньның жоталары: [[Кетпен жотасы|Кетпен]] (3638 м), [[Шу-Іле таулары]] (1520 м), [[Іле Алатауы]] (4973 м), [[Күнгей Алатау]]дың бір бөлігі (4213 м), [[Қырғыз жотасы]] (3817 м), [[Талас Алатауы]] (4488 м), Угам жотасы (4229 м) және Қаратау (2176 м) орналасқан.
===== Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары =====
[[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы |Қазақ КСР]] — пайдалы қазбалар қоры мен түр-түрі жағынан КСРО-дағы ең бай аудандардың бірі. Кен орындарының көбі Кеңес өкіметі жылдарында ашылды. [[Хромит]] рудаларының, [[мыс]]тың, [[қорғасын]]ның, [[мырыш]]тың, [[күміс]]тің, [[вольфрам]]ның, [[фосфориттер]]дің, [[барит]]тің, [[молибден]]нің, [[кадмий]]дің, [[висмут]]тың, [[асбес]]тің, [[пирофиллит]]тің барланған қоры жөнінен Қазақ КСР КСРО-да алдыңғы орындардың бірінде саналады.
|
