Кофенің тыңайтқыштық әсері: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Құрамына қарай тыңайтқыштар органикалық, минералдық, органикалық-минералдық және бактериялық тыңайтқыштар болып жіктеледі.

 

 

Азотты тыңайтқыштар — құрамында өсімдікке қорек болатын азоты бар органикалық (көң, шымтезек тағы басқалар) және минералдық заттар. Азоттың табиғи қосылысы — натрий селитрасы (NaNO3) тек Чилиде ғана кездеседі. Азотты тыңайтқыштардың көп тараған түрі: аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, мочевина (карбамид), азотты сұйық тыңайтқыштар. Аммоний сульфаты — (NH4)2SO4 дүние жүзінде ең көп мөлшерде шығарылатын тыңайтқыш. Аммоний нитратының [(NH4)NO3] құрамында өсімдікке сіңімді азоттың мөлшері басқа азотты тыңайтқыштарға қарағанда көбірек келеді. Сұйық аммиак және онымен қанықтырылған аммоний тұздарының ерітінділері де құрамында азоты көп тыңайтқыштар болып табылады. Ал жоғары концентрлі азотты тыңайтқыштарға карбамид (мочевина) жатады. Карбамидті жануарлар жеміне де қосып пайдаланады. Ол көмір қышқыл газы мен аммиактың үлкен қысымда әрекеттесуі нәтижесінде алынады: CO2+2NH3= CO(NH2)2 + H2O.

Азот топыраққа күрделі минералдық тыңайтқыштар түрінде де көптеп беріледі. Фосфор қышқылын аммиакпен әрекеттестіру арқылы аммофос алынады. Оның қышқылын бейтараптандыру дәрежесіне байланысты моноаммонийфосфат (NH4H2PO4) немесе диаммонийфосфат [(NH4)2HPO4]өндіріледі. Нитрофоска — құрамында қоректік азот, фосфор және калий бар күрделі тыңайтқыш. Оны өндірісте аммоний гидрофосфатының [(NH4)2HPO4] аммоний нитратының (NH4NO3) және калий хлоридінің (немесе сульфатының) қоспасын балқыту арқылы алады. Қазақстанда азотты тыңайтқыштар Ақтаудағы “Каскор” Акционерлік Қоғамында (аммиак селитрасы,натрофоска), Степногорск кен-химия комбинатында (нитрофоска), Тараз минералды тыңайтқыштар зауытында (аммофос) өндіріледі.

 

Органикалық тыңайтқыштар – жануарлар мен өсімдіктер қалдықтарының органикалық қосылыстары түрінде кездесетін қоректік заттар. Органикалық тыңайтқыштар бұдан 3 мың жылдай бұрын Қытай менЖапонияда қолданыла бастаған. Бұрынғы КСРО аумағында 14 – 15 ғасырлардан бастап ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыратын құрал ретінде кеңінен таралған. Органикалық тыңайтқыштарға көң, қи, құс саңғырығы, садыра, жасыл тыңайтқыштар, сабан, т.б. өсімдік қалдықтары, залалсыздандырылған тұрмыстық және өндіріс қалдықтары, ақаба сулардың тұнбалары, т.б. жатады. Өнеркәсіпте мочевина шығарылады. Органикалық тыңайтқыштар құрамында топырақтың ең маңызды агроникалық қасиеттеріне қажетті макро- және микроэлементтер бар. Топырақты қарашірікпен, қажетті химиялық элементтермен байытуға, оның ылғалдылығын молайтып, ауа мен су режимінің реттелуіне, физикалық қасиеттерін жақсартуға мүмкіндік береді. Органикалық тыңайтқыштар ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін жоғарылатып, сапасын арттырады. Құнарсыз топырақты құнарландыру үшін және суландыру жүргізілген жерлерді игеру үшін міндетті түрде органикалық тыңайтқыштар себіледі. Көбіне топырақты жыртқан кезде тұқымды себуге дейін енгізіледі. Қопсыту кезінде өте шіріген қарашірік, тауық қиын, т.б., ал үстеп қоректендіргенде көбіне садыра және тауық қиын қолданады. Картоп, жүгері, көкөніс және техникалық дақылдарды, күздік дақылдарды, т.б. отырғызғанда оның шұңқырына салу тиімді.

 

Минералды тыңайтқыштар–құрамында өсімдікке қажет элементтері бар бейорганикалық заттар. Минералды тыңайтқыштартопырақтың құнарлылығы мен ауыл шауашылығы дақылдарының өнімі мен сапасын арттыру үшін қолданылады. Минералды тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану дақылдардың өнімін арттырумен қатар, оның түсімінің сапасын жақсартады, топырақты қоректік элементтермен байытып, микробиологиялық процестерге әсер етеді.

==Көфенің өсімдікке өсері==

Кофе — тропиктік кофе ағашының тұқымы (кофе бұршағы немесе дәні), сондай-ақ олардан дайындалатын өзіндік дәмі бар жағымды хош иісті сусын. Кофе дәнінде: клетчатка, азотты заттар,кофеин, қант, май, минералды тұздар бар. 1 шай қасық ұнтақ кофеде 0,07-0,1 г кофеин бар. Дені сау және қан қысымы төмен адамдардың еңбек қабілеттілігін арттыруға, жүрек қызметін күшейтуге осы мөлшер жеткілікті. Кофе сондай-ақ, ішкі секреция бездерін де қоздырады. Жүйке жүйесі өте сезімтал, жүрегі ауыратын, қан қысымы жоғары, нашар ұйықтайтын адамдарға тым қою кофе ішуге болмайды. Сондай-ақ асқазаны ауыратындарға да кофенің зияны бар. Дені сау адамның өзіне де кофені көп ішуге болмайды. Әсіресе кофені ұйықтар алдында ішпеу керек. Кофе шикі, қуырылған, ұнтақталған, никориймен араласқан күйінде сатыл алады. Кофенің шикі дәндерінен сусын дайындауға болады.

 

Табиғатта шамамен, кофе ағашының 70-ке жуық түрі кездеседі. Ең негізгі кофе түрлері бұл- Арабика және Робуста. Бұл түрлер өндірілетін кофенің 98% - ын құрайды.(сонын ішінде,70%- Арабика, 30%- Робуста). Олар бір-бірінен тіршілік ету жағдайына және дәндерінің сыртқы түріне байланысты ерекшеленеді. Мысалға, Арабика сорты теңіз деңгейінен 600-2000 м биіктікте өседі. Бұл кофе дәнінің беткі қабаты тегіс және Ағылшынның «S» әрпіне ұқсас пішінге ие. Ал Робуста сорты теңіз деңгейінен 600м.ге дейінгі тереңдікте өсіріледі. Бұл сорт Арабика сортымен салыстырғанда зиянкес терге төзімді әрі тез өседі, кофеин мөлшері көп. Сонымен қатар, дөңгелек пішінімен ерекшеленеді.

Қуыру – сапалы кофе өнімдерін алудағы маңызды кезеңдердің бірі. Бұл процесс барысында кофе дәндері түсін өзгертіп қана қоймайды, көлемі де ұлғаяды. Қуырылу режиміне байланысты 4 кофе түрі бар. Олар - ең жеңіл дәреже – скандинавтік, орташа- вендік, қоюлау – француздік, интенсивті – итальяндық.

Алғашында таңдалынған дәндер жеткілікті мөлшерде күн көзі және көлеңке бар көшет отырғызылатын орынға отырғызылады. Шамамен, жарты жылдан соң көшеттер тыңайтқыштар салынған топырақты алаңға ауыстырылады. Кофе көшеттері күтімге, тазалыққа ыңғайлы қашықтықпен орналасады. Өсімдік тәуліктік күтім, фунгицид және инсектицид көмегімен зиянды жәндіктермен, кофе қағы секілді аурулармен күрес жағдайында ғана жеміс береді.

 

Кофе ағашының тіршілік ету мерзімі 60-70 жылды құрайды. Жас өсімдік екі жылдан соң жеміс бере бастайды, бір жылда бір кофе ағашынан 1000, 1500-дай жеміс алуға болады. Кофені піскендерін кезекпен, қолмен жинау жақсырақ. Колумбияда, Коста-Рикада осы әдіспен кофе діндері жинаталады.

 

Жиналған жемістер әдетте ылғалдау әдісімен өңделеді . Дәннің көп жұмсақ бөлігі түсірілетін , «Сүртіп тазартатын» машинаға салынады. Кейін кофе дәнін бір- үш күнге бакке салады, бакте жасанды жолмен пайда болатын энзимдер әсерінен , қалған кофе жұмсағы ферменттеу процесінде ыдырайды. Бұдан соң дәндер жуылып, мәйектің соңғы қалдықтары жойылады. Олардың бір бөлігі күн көзімен кептіргіш үстелдерде немесе бетон терассаларда, екінші бөлігі ыстық ауалы кептіргіштен өткізу арқылы кептіріледі.Кейіннен механикалық жолмен дәннің күміс және пергаментті қабықтан тұратын сыртқы құрғақ қабаты жойылады. Ылғалдау әдісімен жүзеге асырылатын ферменттеу жоғары сапалы жұмсақ көфе алуға мүмкіндік береді.

 

Кофенің құрамы өте күрделі. Құрамындағы заттар өскен жерінің құнарлығына байланысты.Оның құрамында 1000нан астам химиялық қосындылардың 800-і оның дәмділігіне жауап береді.Шикі кофенің құрамына белсенді заттардың бірі-алколоидтар,фенол қосындылылар,липидтер,моно-дисахаридтер,органикалық қышқылдар,минералды элементтер тағы да басқа заттар кіреді.

Шикі кофенің құрамына үш маңызды түрі кіреді.Олар:Арабика,Робуста және Либерика.Осы үш түріндеде ақуыздар бірдей мөлшерде болады.(аминды азот-1,55-1,63, барлық ақуыздың мөлшері-9,69-10,19%.

 

 

 

 

Кофенің құрамында Полиамины и гетероциклды алкалоидтар бар. Соның ішінде:

 

 

 

 

 

==Қорытынды==

Кофені тыңайтқыш ретінде қолдану үшін өсімдіктерге қолданылып қаралды.

 

Айта кететін кофе ерітіндісі ерекшеліктерінің бірі – ерітінді құйылған өсімдікке зиянды шыбын-шіркейлердің жоламауы. Кофе құрамында болатын кофеин өткір иіске ие. Зиянкестердің өсімдікке жоламау себебі де, осы. Бақылау нәтижесінде бұл ерітінді өзінің оң әсерін тек бұршақ тұқымдас өсімдіктерге ғана емес, бөлме өсімдіктеріне де тигізетіндігі дәлелденді. Өсімдік битінің жойылуы, кофе ерітіндісі - жапырақты зақымдайтын өсімдік битімен күреске жарамды бірден-бір тұнба екендігінің көрінісі.