Мемлекеттік басқару формасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Мұхамеджан Амангелді Үкімет түрі бетін Мемлекеттік басқару формасы бетіне жылжытты |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
* Басқару формасы, '''тар мағынада''' — мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының ұйымы дегенді білдіреді.
* Ал '''ауқымды мағынада''' алғанда, басқару формасы — бұл мемлекеттің бүкіл органдарының өзара әрекет етуі және ұйымдасу әдісі.
Үкімет түрін,
Бұл үшеуі біріге отырып, бір-бірін толықтыра отырып [[мемлекет формасы]]н құрайды.
[[Сурет:Forms_of_government.svg|460px|thumb|Басқару формасы бойынша әлем елдері<ref>Бұл карта ''[[de facto]]'' емес, ''[[de jure]]'' басқару формаларын көрсетеді.</ref>:
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#3355DD}}</small> [[Президенттік республика]]лар
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#F0E847}}</small> [[Аралас республика]]лар
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#66BB66}}</small> [[Атқарушы билік]]тің қызметін [[парламент]] сайлаған [[президент]] атқаратын [[Парламенттік республика]]лар
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#FF9A33}}</small> Атқарушы билік [[премьер-министр]]дің қолында болатын [[Парламенттік республика]]лар
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#E75353}}</small> [[Парламенттік монархия]]лар
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#EE1AF9}}</small> [[Дуалисттік монархия]]лар
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#801A80}}</small> [[Абсолюттік монархия]]лар
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#AA6F33}}</small> [[Бірпартиялы жүйе]]лі мемлекеттер
<br /><small>{{Түсті тіктөртбұрыш|#6B8E23}}</small> [[Әскери диктатура]]]]
{{Басқару формалары}}
Басқару формасы мемлекеттің келесі сипаттамаларын көрсетеді:
* мемлекеттің жоғарғы билік органдарының құрылуын,
* құрылымын,
* [[мемлекеттік орган]]дардың арасындағы өзара әрекет етуінде жатқан принциптерін,
* жоғарғы билік пен қатардағы азаматтарды арасындағы өзара қарым-қатынастың құрылуын,
== Негізгі басқару формалары ==
=== Монархия ===
{{main|Монархия}}
'''[[Монархия]]''' — жоғарғы мемлекеттік билік өмір бойы бір ғана басшының, яғни, монархтың (патша, [[шаһ]], [[сұлтан]], [[хан]], [[халиф]], [[король]], [[император]], т.б.) қолында болатын және ұрпақтан ұрпаққа мұрагерлікпен берілетін басқару формасы.
==== Монархияның өзгешелігі ====
# Бір ғана адам мемлекет басшысы, ол — монарх;
# Билік [[мұрагерлік]] бойынша беріледі;
# Монарх заңға бағынбайды (монархты биліктен аластатуға болмайды).
==== Монархиялардың түрлері ====
* '''[[Абсолюттік монархия]]''' (шектеусіз) — мемлекеттегі жалғыз жоғарғы орган болып табылатын монархы бар мемлекет. Бүткіл мемлекеттік биліктің құзыреті монархтың қолында болады ([[Сауд Арабиясы]], [[Оман]], [[Катар]]). Тағы бір ерекше бір түрі [[теократиялық монархия]] ([[Ватикан]]) болып табылады.
* '''[[Шектеулі монархия]]''' — монархтан бөлек басқа да мемлекеттік басқару органдары бар мемлекет, ал мемлекеттік билік барлық жоғарғы билік органдарына жүктелген, сондай-ақ монархтың билігі белгілі бір арнайы дәстүрдің немесе [[Конституция]] актісінің негізінде шектелген. Өз кезегінде шектеулі монархия келесідей бөлінеді:
** '''[[Сословиелік-өкілдік монархия]]''' — монархтың билігі белгілі бір сославиенің дәстүрлерінің негізінде шектелетін монархия түрі ([[Орыс паташлығы|Ресейдің]] Земский соборы<ref name="labex">{{cite web
| url = http://www.labex.ru/page/ist_gospr_9.html
| title = Ресейдегі сословиелік-өкілдік монархия
| publisher = Labex.ru
| accessdate = 2008-11-29
| lang = ru
| archiveurl = http://www.webcitation.org/65tSk0zw5
| archivedate = 2012-03-03
}}</ref>, [[Испания]]дағы [[Кортес]]тер) и играющих роль, как правило, совещательного органа<ref>Теория государства и права / Под ред. Пиголкина А.С. - Изд-во: Городец, 2003. - С. 43.</ref>. В настоящее время подобных монархий в мире нет.
** '''[[Конституцилық монархия]]''' — монархтың билігі белгілі бір арнайы [[Конституция]] актісінің негізінде шектелген монархия. Өз кезегінде конституциялық монархия екіге бөлінеді:
*** '''[[Дуалисттік монархия]]''' — монархтың қолында барлық [[атқарушы билік]]тің құзыреті болатын, сондай-ақ заң шығару және сот істеріне өкілеттілігі бар монархия түрі. Бұл мемлекеттерде монархтың қолында өкілдік органдары тарату, қабылдағалы жатқан актілерін бұзу сияқты абсолютті вето құқыққа құқылы ([[Иордания]], [[Марокко]]).
*** '''[[Парламенттік монархия]]''' — монарх тек дәстүрдің құрметі ретінде және белгілі өкілеттілігі жоқ монархы бар мемлекеттер ([[Ұлыбритания]], [[Жапония]], [[Дания]]).
{| class="wikitable"
|-
! rowspan="2" | !! rowspan="2" | [[Абсолюттік монархия]] !! colspan="2" | [[Конституциялық монархия]]
|-
! [[Дуалисттік монархия]] !! [[Парламенттік монархия]]
|-
| '''1. Заң шығару құқығы''' || <center>монарх</center> || <center>монарх пен парламент</center> || <center>парламент</center>
|-
| '''2. Атқарушы билікті атқару''' ||colspan="2" | <center>монарх</center> || <center>ресми - монарх, іс жүзінде - үкімет</center>
|-
| '''3. Үкімет басшысын тағайындау''' || colspan="2" | <center>монарх</center> || <center>ресми - монарх, алайда парламенттік сайлаудың негізінде</center>
|-
| '''4. Үкмет жауаапкершілігі''' || colspan="2" | <center>монарх алдында</center> || <center>парламент алдында</center>
|-
| '''5. Парламентті тарату құқығы''' || <center>парламент жоқ</center> || <center> монарх қолында (шектеусіз)</center> || <center>монарх қолында(үкіметтің ұсынысы бойынша)</center>
|-
| '''6. Монархтың парламент шешіміне [[Вето|вето құқығы]]''' || <center>парламент жоқ</center> || <center>абсолютті вето</center> || <center>қарастырылған, алайда қолданылмайды</center>
|-
| '''7. Төтенше-жарықтық заң шығару құқығы''' || <center>монарх [[жарлық|жарлығы]] [[заң]] күшімен теңестіріледі</center> || <center>парламент сессияларының аралығында ғана</center> || <center>қарастырылған, алайда қолданылмайды</center>
|-
| '''8. Елдер''' || <center>[[Сауд Арабиясы]], [[Оман]]</center> || <center>[[Иордания]], [[Кувейт]], [[Марокко]]</center> || <center>[[Ұлыбритания]], [[Испания]], [[Нидерланд]]</center>
|}
=== Республика===
{{main|Республика}}
'''[[Республика]]''' — мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарын белгілі бір мерзімге халық сайлайтын, не болмаса өкілдік мекемелері құратын басқару формасы. Бұл басқару формасында жоғарғы органдар [[электорат|сайлаушылардың]] алдында барлық жауапкершлікті алады.
==== Республиканың өзгешелігі ====
# Әрдайым бірнеше билік органдары болады, сондай-ақ органдардың арасындағы өкілеттілік жеке-жеке бөлінеді, яғни белгілі орган басқа бір органнан тәуелсіз;
# Мемлекет басшысы — [[Президент]];
# Биліктің жоғарғы органдары және лауащым иелері халық алдында жауапкершілік көтереді.
==== Республика түрлері ====
* '''[[Президенттік республика]]лар''' — бұл мемлекеттерде президент парламентаризммен қатар мемлекет және үкімет басшысының өкілеттігін қоса атқарады. Үкіметті тарату немесе құру тікелеу президенттің қолында болып саналады, бұл жағдайда парламент үкіметке әлеулі әсер тигізе алмайды ([[Қазақстан]], [[АҚШ]], [[Эквадор]]).
* '''[[Парламенттік республика]]лар''' — бұл мемлекеттерде мемлекеттік басқару билігіндегі елеулі орында парламент алады. Парламент үкіметті құрып, кез-келген уақытта таратуға құқылы. Бұндай мемлекеттердің президенттері елеулі өкілеттілікке ие емес ([[Израиль]], [[Грекия]], [[ГФР]]).
* '''[[Аралас республика]]''' — бұндай басқару формасы бар елдерде президенттің өкілеттілігі парламенттің өкілеттілігімен тең дәрежеде болады, сондай-ақ президенттің әр бір атқарған ісі, үкіметті құруы немесе таратуы міндетті түрде парламенттің қатысуымен жүргізілуі қажет<ref>Мелехин А. В. Мемлекет және құқық теориясы ''(Теория государства и права)'':оқулық / А. В. Мелехин. — М. : Маркет ДС, 2007. — Б.с. 161-163. {{ref-ru}}</ref> ([[Ресей]], [[Украина]], [[Португалия]], [[Франция]]).
{| class="wikitable"
|-
! !! [[Парламенттік республика]] !! [[Президенттік республика]] !! [[Аралас республика]]
|-
| '''1. Президент статусы''' || <center>Президент лауазымы шартты, өкілдік қызмет атқарады, бүкіл іс-әрекеті парламентің қатысуымен атқарылады</center> || <center>бір уақытта мемлекет басшысы және [[атқарушы билік]]тің басшысы</center> || <center>мемлекет басшысы, алайда билік бөлінісінен шығарылып тасталынған, [[Конституция]] [[арбитр]]і және гаранты болып саналады</center>
|-
| '''2. Президентті сайлау''' || <center>[[парламент]]тен мандат қабылдайды</center> || colspan="2" | <center>мандатты жалпыға бірдей сайлау барысында халықтан мандат қабылдайды</center>
|-
| '''3. Үкіметтің құрылу тәртібі''' || <center>парламент тарапынан</center> || <center>президент тарапынан</center> || <center>парламент пен прездиент бірлесе отырып (президент [[премьер-министр]] кандидатурасын ұсынады, ал парламент оны бекітеді)</center>
|-
| '''4. Үкімет жауапкершілігі''' || <center>парламент алдында</center> || <center>президент алдында</center> || <center>президент пен парламент алдында</center>
|-
| '''5. Президенттің заң шығару құқығына''' || <center>ие емес</center> || <center>ие</center> || <center>шарт бойынша ие емес, алайда кей елдерде құқыққа ие</center>
|-
| '''6. Президенттің парламент шешіміне [[вето|вето құқық]]қа ие болуы''' || <center>ие емес</center> || <center>ие</center> || <center>әлсіз вето құқық</center>
|-
| '''7. Президенттің парламентті таратуға құқығы''' || <center>басқа амал жоқ кезде ғана</center> || <center>ие емес</center> || <center>ие</center>
|-
| '''8. [[Премьер-министр]]''' || <center>бар</center> || <center>жоқ</center> || <center>бар</center>
|-
| '''9. Елдер''' || <center>[[ГФР]], [[Италия]], [[Австрия]]</center>|| <center>[[Қазақстан]], [[АҚШ]], [[Аргентина]]</center> || <center>[[Франция]], [[Румыния]], [[Ресей]]</center>
|}
== Тағы қараңыз ==
* [[Монархия]]
* [[Республика]]
* [[Мемлекет формасы]]
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://ostranah.ru/_lists/forms_of_government.php Формы правления в странах мира]
* [http://www.jurvestnik.psu.ru/ru/vypusk-4-10-2010/176-osnovnye-gibridnye-i-atipichnye-formy-pravleniya.html Основные, гибридные и атипичные формы правления]
* [http://vasilievaa.narod.ru/gu/stat_rab/book/GMU_zar_Startsev/49363.htm Формы правления и государственные режимы]. Курс лекций «Государственное и муниципальное управление в зарубежных странах»
* [http://www.yurist-online.com/uslugi/yuristam/literatura/stati/tgp/008.php Формы правления: понятие, виды]
* [http://articlekz.com/NODE/1730 Форма правления. Понятие, основные разновидности, отличительные черты, плюсы и минусы]
[[Санат:Үкімет]]
[[Санат:Мемлекет]]
[[Санат:Саясат]]
| |||