Демография: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Тег: Mobile edit Mobile web edit |
ш 89.218.196.126 (т) өңдемелерінен Zhaksilik соңғы нұсқасына қайтарды |
||
1-жол:
'''Демография''' (грекше демос — [[халық]]) — белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, [[ЭТНИКАЛЫҚ ТОП|этникалық топтың]] санын, құрамы мен құрылымын, аумаққа бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық-тарихи жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік [[ғылым]] саласы.
==
Демография адам популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу.<ref name=a1>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: «ЭКО» ҒӨФ. [[2006]]. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9</ref>
Демографиядағы ең басты мәселе – [[халық]]тың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, [[даму]]ын анықтау. [[Халық]]тың ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі ([[иммиграция]]) мен олардың бөтен [[аймақ]]тарға [[қоныс]] аударуына ([[эмиграция]]), яғни халықтың көшу-қону қозғалысына да байланысты. Сондай-ақ халық санының өзгеруі адамдардың жасына, отбасы жағдайына, балалар санына немесе [[білім]] деңгейіне, [[маман]]дығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайларға және [[миграция]]ның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. [[Отбасы]]ның құрылуы, оның дамуы мен күйреуі демографияда дербес мәнге ие. Демографияда халықтың және оның бөліктерінің өзгеруі тек сан жағынан ғана емес, сонымен қатар сапалық тұрғыдан да қарастырылады. Мыс., белгілі бір жастағы адамдардың санының өзгеруімен қатар олардың тұлғалық дамып-жетілуі, денсаулығындағы өзгерістері де назарға алынады. Демографияда жекелеген адамдарға қатысты әр түрлі құбылыстар барлық халықтың да, сонымен бірге дербес зерттеу нысаны ретінде оның белгілі бір топтарының да жай-күйін сипаттауға пайдаланылады. Демографиялық [[Процесс|процестердің]] өзара байланыстарын, олардың әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының әлеуметік-экономикалық салдарын зерттей отырып, демография халық саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол [[қоғам]] өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары айқындайды. Демография үшін бастысы – халықтың [[қоғам]] дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық [[процесс]] заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше [[халық]] өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек [[ресурс]]тарының құрамы мен қозғалысының, сондай-ақ халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі аса маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде «[[экономикалық демография]]» деп атайды. Демографияның міндеттерінің бірі – халықтың ұдайы өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде [[мемлекет]] тарапынан жүргізілетін демографиялық [[саясат]] негіздерін тұжырымдау.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Сондықтан халықты зерттеуде демография [[саясат]], [[экономика]], [[медицина]], [[математика]], [[этнография]], т.б. бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады. Олардың зерттеу әдістері мен тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да өзге ғылымдарға қажетті [[дерек]]тер береді. Демографиялық процестердің өзіндік ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік зерттеу [[әдіс]]терін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері үшін жас айырымы [[көрсеткіш]]терін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму-құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; [[когорт әдісі]] (адамдардың нақтылы [[буын]]ының дамуын зерттеу); потенциалды демография әдісі, т.б. демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау қажет. Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылған [[статистика]] жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық [[коэффициент]]терді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады. Демография ғылымының негізін салушы – ағылшын ғалымы [[Джордж Граунт|Дж. Граунт]]. Ол алғаш рет [[Лондон]]дағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жлазбалары негізінде [[халық]] арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған.
Халықтың ахуалын, оның экономикамен байланысын У.Петти және Г.Кинг ([[Ұлыбритания]]), одан соң А.Депарсье ([[Франция]]) зерттеді. XVII ғасырдада мұндай зерттеулерді математикалық әдістерді қолдану арқылы В.Керсеб ([[Голландия]]), П.В.Варгентин ([[Швеция]]), Л.Эйлер ([[Ресей]]) және т.б. жалғастырды. XIX ғасырдан бастап көптеген елдерде халықты тұрақты есепке алу жолға қойыла бастады және ол жөніндегі нақтылы талдаулар жасау мүмкіндіктеріне қол жеткізілді. А.Кетле ([[Бельгия]]), Ж.Бертильсон ([[Франция]]), У.Фарр ([[Ұлыбритания]]), В.Лексис, Г.Ф.Кнапп ([[Германия]]), т.б. көптеген статист-зерттеушілердің еңбектері нәтижесінде демографиялық процестерді сандық тұрғыдан екшеу мен талдаудың әдістері дами түсті. 1855 ж. француз ғалымы А.Гийардың еңбегінің тақырыбында «демография» термині тұңғыш рет қолданылып, автор оған «''адамзаттың табиғи және әлеуметтік тарихы''» деген анықтама береді. Қазақстандағы демографиялық процестерді тарихи-әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер қатарында [[Мұстафа Шоқай|М.Шоқайдың]] шет ел баспасөзінде, М.Тынышбаевтың 1924 ж. «Сана» журналының 2–3-сандарында жарияланған деректерін, т.б. [[статистика]]лық еңбектерді атауға болады. Республикада бүгінгі таңдағы кәсіби демографтар М.Б.Тәтімов, Ұ.М.Ысқақов, Ә.Б.Ғали, М.Сембин, Е.Мұсабеков, С.Қарасаев, А.Елемесова, Н.Ермекова, А.Әлжанова, т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының, [[Қазақстан]] халқының өсу, даму заңдылықтары зерттелді.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3</ref>
== Демографиялық күрт өсу ==
| |||