|
[[Сурет:Геологическая карта мира.png|thumb| right]]
'''Географиялық Карта'''— [[Жер]] бетінің кішірейтіліп, жинақы түрде жазықтықта шартты белгілермен бейнеленуі.<ref name="source1">“Қазақ Энциклопедиясы”, 2-том</ref> <br />
Бұлайша көрсетілген Географиялық Карта Жердің географилялық қабығындағы табиғат және қоғамдағы әлеум.әлеуметтік-экон.экономикалық құбылыстардың арасындағы әр түрлі жағдайдағы байланыстардың бір-бірімен ұштасуы мен олардың қандай мақсатқа арналатыны ескеріліп, осы тұрғыдан іріктелініп алынғанын көрсетеді. Географиялық Карта Жердің геогр. қабығының кеңістіктегі ерекше модельдік бейнесі ретінде көруге болады. Картаны аумақты қамтуына (дүниежүз., құрлықтық, жеке елдер, т.б.), мазмұнына (жалпы геогр. және тақырыптық, т.б.), [[pмасштаб|масштабына]] (ірі [[масштаб]]ты — 1:200 000 және одан ірі, орта масштабты — 1:200 000-нан 1:1000 000-ға дейін және кіші масштабты — 1:1000 000-нан кіші), т.б. белгілеріне қарай бөледі. Географиялық Картаны жасаудың ерекше матем. заңы болады. Оны картогр. проекция деп атайды. Картаның көмегімен жер бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға болады. Картогр. белгілерді картаның [[ерекше]] тілі ретінде пайдаланады. Географиялық Картада көрсетілген құбылыстарды іріктеудің және қорытындылаудың, яғни картогр. генерализациялаудың зор маңызы бар. Географиялық Картаның құндылығы — олардың толықтығында, дәлдігінде, пайдаланылған деректердің жаңалығында, сонымен қатар, Географиялық Картаны жасаудың негізіне алынған ғылыми принциптер мен идеяларда. Географиялық Карта планетамыздың және оның бөліктері — [[құрлықтар]] мен [[мұхиттар]], олардың географиялық жағдайы, [[табиғат]] байлықтары, халқы, [[экономика]]сы, [[мәдениет]]і мен тарихи дамуы туралы жаңа деректерді алуда, таратуда, сақтауда аса бағалы құрал болып табылады.
== Географиялық карта тарихы ==
Тасқа жер беттерінің сызбаларын шекіп салуды адамдар оқып, білмей тұрып - ақ үйренген.Қорғанда қазба жұмыстарын жүргізгенде бүйірінде Кавказ жоталары бейнеленген ыдыстар табылған.Ол ыдыстың жер астында 4000 мың жыл жатыпты.Ертеде картаны қыштарға, теріге сызып, түрлі - түсті шөптермен бұталардан тоқыған.Мысалы, Маршалл аралдарының тұрғындары аралдарды ұлу қабыршақтарымен белгілеген. Қазіргі карталардың түрін санап тауысу қиын.Олардың түрлері көп:жердің физикалық және экономикалық карта түрлері, планеталардың, т.б.карталары бар.Бедерлі,стереоскопиялық карталар да жеткілікті.Ондай карталарға арнайы көз әйнекпен қарасаң, өркеш - өркеш таулардың арасында, теңіз түбінде жүргендей әсерде боласың<ref>Әлия баспасы "Халық мұрасы" 45 бет ISBN 5-86020-027-</ref>7.
== Географиялық карта түрлері==
*Картаны аумақты қамтуына қарай:
** дүниежүзілік,
** құрлықтық,
** жеке елдер карталары, т.б.
* Мазмұнына қарай:
** жалпы географиялық
** тақырыптық, т.б.
* [[Масштаб|масштабына]] қарай:
** ірі [[масштаб]]ты — 1:200 000 және одан ірі,
** орта масштабты — 1:200 000-нан 1:1000 000-ға дейін
** кіші масштабты — 1:1000 000-нан кіші), т.б. белгілеріне қарай бөледі.
== Картографиялық белгілер ==
Географиялық Картаны жасаудың ерекше матем. заңы болады. Оны картографиялық проекция деп атайды. Картаның көмегімен жер бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға болады. Картогр. белгілерді картаның [[ерекше]] тілі ретінде пайдаланады. Географиялық Картада көрсетілген құбылыстарды іріктеудің және қорытындылаудың, яғни картогр. генерализациялаудың зор маңызы бар. Географиялық Картаның құндылығы — олардың толықтығында, дәлдігінде, пайдаланылған деректердің жаңалығында, сонымен қатар, Географиялық Картаны жасаудың негізіне алынған ғылыми принциптер мен идеяларда. Географиялық Карта планетамыздың және оның бөліктері — [[құрлықтар]] мен [[мұхиттар]], олардың географиялық жағдайы, [[табиғат]] байлықтары, халқы, [[экономика]]сы, [[мәдениет]]і мен тарихи дамуы туралы жаңа деректерді алуда, таратуда, сақтауда аса бағалы құрал болып табылады.
* Бірінші, картографиялық проекциялардың көмегімен [[карта]] жасау жер бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға мүмкіндік береді.<ref name="source2">Қазақ Совет Энциклопедиясы, ІІІ том</ref>
[[File:World map.png|thumb|350px|Физикалық карта]]
[[Карта]]ның тақырыбы мен мақсатына қарай картографиялық кескіндеу бірқатар географиялық элементтерден тұрады. Мысалы, бір жердің толық қартасының (тиопографиялық картасының) мазмұнына; [[жер бедері]], [[су]]ы, [[өсімдік|өсімдігі]], [[топырақ|топырағы]], [[елді мекен]]дері, [[жол қатынас]]ы, [[байланыс]] [[құралдар]]ы, [[мемлекет]]тік және [[әкім]]шілік [[шекара]]лары, орталықтары және кейбір [[өнеркәсіп]], [[ауыл шаруашылық]], [[мәдениет|мәдени]] объектілері кіреді. <br />
Географиялық картаның жиегі мен бос жерінде қосымша графиктер мен жазулар: картада қолданылған картографиялық белгілер және олардың түсіндірмелері; карта бойынша қашықтықты, бұрыштарды, объектілердің ауданын, жеке нүктелердің координаталарын, еңістікті т.б. өлшеуге қажет графиктер; картаның жасалған кезін, пайдаланған материалдарын т.б. көрсететін деректер; кейде көрсетілген объектілерді түсіндіріп, толықтыратын диаграммалар, таблицалар мен мәліметтер де болады.
Географиялық карталардың ішінен неғұрлым көп қолданылатыны – жер беті мен ондағы объктілер көрсетілетін жалпы географиялық карталар. Ал басқалары тақырыптық деп аталады. лар жалпы географиялық картаның мазмұнына кіретін белгілі бір элементті (мысалы, жер бедерін) өте толық және жан-жақты баяндайды немесе жалпы географиялық картада жоқ құбылыстарды (белгілі бір жердің геологиялық құрылысын, климат жағдайын т.б.) көрсетеді.
[[File:CIA WorldFactBook-Political world.pdf|thumb|350px|left|Саяси карта]]
== Тақырыптық карталар ==
* а) '''''табиғат құбылыстарының карталары ''''', яғни физико-географиялық карталар; ▼ Тақырыптық карталардың негізгі екі түрі бар:
* ә) '''''қоғамдық құбылыстардың карталары ''''', яғни әлеуметтік-экономикалық ([[экономика]], [[халық]], [[мәдениет]], [[саяси-әкімшілік]], [[тарихи]]) [[карталар]]. ▼▲* а) '''''табиғат құбылыстарының карталары''''', яғни физико-географиялық карталар;
▲* ә) '''''қоғамдық құбылыстардың карталары''''', яғни әлеуметтік-экономикалық ([[экономика]], [[халық]], [[мәдениет]], [[саяси-әкімшілік]], [[тарихи]]) [[карталар]].
Тақырыптық карталардан арнаулы карталарды (оқулық, туристік, навигация, жобалау, т.б.) айыра білу қажет. Арнаулы карталар жалпы географиялық (туристік) және тақырыптық (оқулық), климаттық, топырақ, экономикалық т.б. карталарда болуы мүмкін. Бұл карталардың кейбірінің өзіне тән өзгешелігі болғандықтан, олар тақырыптық карталардың ерекше бір тобы – техникалық карталар деп аталады. Оларға теңіз навигациясына, ұшуға, жобалауға т.б. арналған карталар жатады. Географиялық карта көбіне территориялық белгілері (кеңістікті қамтуы) бойынша ажыратылады. Мысалы, дүние жүзінің, мұхиттар мен теңіздердің, құрлықтардың, олардың ірі бөліктерінің, мемлекеттердің, облыстардың, аудандардың карталары.
Географиялық карта тақырыбының кеңдігі жағынан да әр түрлі болады. Мысалы, кейбір климаттық карталар бір ғана метеорологиялық элементті ([[температура]], [[жауын-шашын]] т.б.), енді біреулері бірнеше элементті (ауа қысымы мен желді) көрсетеді, немесе [[климат]]ты тұтас сипаттайды. Бір ғана тақырыпқа арнаған карталарды жеке немесе салалық ([[температура]] [[карта]]сы) деп, ал құбылыстың толық сипатын беретіндерін жалпы (жалпы климаттық карта) карталар деп атайды. Көптеген карталарда бірнеше құбылыс және олардың арасындағы өзара байланыс қатар көрсетіледі. Бұл – көп салалы карталар; оларды комплексті карталар дейді (мысалы, барлық метеорологиялық негізгі элементтерді көрсететін синоптикалық карталар).<ref name="source4">50 лет советской геодезии и картографии, М., 1967</ref>
[[File:World Koppen Map.png|thumb|350px|Климаттық карта]]
Географиялық карта мазмұнының қорытылу дәрежесі жағынан бірдей бола бермейді. Кейбір карталарда жинақтап қорытылмаған немесе әлі аз жинақталған көрсеткіштер (нақтылы бір уақыттағы метеорологиялық элементтердің мәні) берілсе, басқа бір карталарда әбден жинақталған көрсеткіштер (көп жылдық деректердің негізінде алынатын айлық орташа, жылдық орташа температулар) қамтылады.
Халықты сондай-ақ табиғаттың, экономиканың, мәденитеттің кейбір элементтерін, олардың қасиеттерін немесе ерекшеліктерін ажыратып көрсететін карталар анализдік карталар деп аталады. Бірнеше көрсеткішті қосып, пайдалану негізінде құбылыстарды тұтас алып сипаттайтын синтездік карталарға көрсеткіштер жинақталып алынады. Мысалы, жалпы климаттық карталарда климаттық аймақтар бірнеше көрсеткіштің жиынтығы (температура, жауын-шашын т.б.) бойынша көрсетіледі, бірақ олардың нақтылы көрсеткіштері берілмейді. Синтездік карталарда бірқатар жеке карталардың деректері жинақталғандай болады. Тәжірибеде нақтылы және жалпылама көрсеткіштер, анализдік және синтездік сипаттамалар берілген карталар болады. Мысалы, жалпы экономикалық карталардың көпшілігінде өнеркәсіп үшін картографиялаудың анализдік, ал ауыл шаруашылық үшін синтездік әдістері қолданылады.
Географиялық картаның құндылығы – олардың толықтығына, дәлділігінде, пайдаланылған деректердің жаңалығында, сонымен қатар географиялық карта жасаудың негізіне алынған ғылыми принциптер мен идеяларда. Ал бұл [[принцип]]тер мен [[идея]]лар жаңа не ескі, дұрыс не бұрыс болуы мүмкін.
Географиялық карта планетамыздың және оның жеке бөліктері – құрлықтар мен мұхиттар олардың географиялық жағдайы, табиғат байлықтары, халқы, экономикасы, мәденитеі және тарихи дамуы туралы жаңа деректерді алуда, таратуда, сақтауда аса бағалы құрал болып табылады.<ref name="source5">Тематическое картографирование в СССР, Л., 1967</ref>
==Дереккөздер==
|
