Мұхтар Омарханұлы Әуезов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Мұхтар Омарханұлы Әуезов''' – қазақтың ұлы жазушысы, қоғам қайраткері, ғұлама ғалым, [[Қазақстан ғылым академиясы]]ның академигі ([[1946]]), [[филология]] ғылымдарының докторы, [[профессор]] ([[1946]]), [[Қазақ КСР|Қазақ КСР-нің]] еңбек сіңірген ғылым қайраткері ([[1957]]).<ref>Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: «Аң арыс» баспасы, 2009 жыл</ref>

Ол қазіргі [[Шығыс Қазақстан облысы]]ның [[Абай ауданы]] жерінде [[1897]] жылы жиырма сегізінші қыркүйекте туған. Алғашқыда [[1908]] жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан кейін орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. [[1910]] жылы Семей қалалық бес кластық орыс қазына училищесіне оқуға түсіп, соңғы класында оқып жүргенде «Дауыл» атты алғашқы шығармасын жазады.

Училищені [[1915]] жылы аяқтап, [[Семей]] қалалық мұғалімдер семинариясына түседі. [[Семинария]]даСеминарияда оқып жүріп [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]]ның «Жолсыз жаза» дастанының негізінде «[[Еңлік-Кебек (пьеса)|Еңлік-Кебек]]» пьесасын жазып, оны [[1917]] жылы маусым айында Ойқұдық деген жерде сахнаға шығарады.

[[Ресей]]дегі саяси төңкерістер [[Әуезов]] өміріне үлкен өзгерістер әкеледі. Ол Семейде ''«Алаш жастары»'' одағын құрып, түрлі үйірмелердің ашылуына ұйытқы болады. [[Жүсіпбек Аймауытов]]пен бірігіп жазған ''«Қазақтың өзгеше мінездері»'' аталатын алғашқы мақаласы [[1917]] жылы 10 наурызда ''«Алаш»'' газетінде басылды. [[1918]] жылы 5-13 мамырда [[Омбы қаласы]]нда өткен Жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Әуезов жазушы [[Жүсіпбек Аймауытов]]пен бірлесіп, Семейде ''«Абай»'' ғылыми-көпшілік журналын шығаруға қатысады. [[1919]] жылы семинарияны бітіріп, қоғамдық-саяси жұмысқа араласады. [[1919]] жылы желтоқсанның төртінде [[Семей]]деСемейде большевиктер билігі орнап, Әуезов Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің меңгерушісі және ''«Қазақ тілі»'' газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалады. [[1921]] жылы қараша айында [[Қазақ АКСР|Қазақ АКСР-і]] Орталық атқару комитетінің (ОАК) төралқа мүшелігіне сайланып, онда кадр мәселесімен айналысады. Сол жылы ''«Қорғансыздың күні»'' әңгімесі ''«[[Қызыл Қазақстан]]»'' журналының №3 – 4 сандарында жарияланды. [[1922]] жылы күзде [[Ташкент]]тегі [[Орта Азия]] университетіне тыңдаушы болып оқуға түседі әрі ''«Шолпан»'' және ''«Сана»'' журналдарына жұмысқа орналасады. Осы басылымдарда ''«Қыр суреттері», «Қыр әңгімелері», «Үйлену», «Оқыған азамат», «Кім кінәлі», «Заман еркесі»'' («Сөніп-жану») әңгімелері жарияланады. [[1923]] жылы маусым айында [[Ленинград]] (''қазіргі [[Санкт-Петербург]]'') мемлекеттік университетінің қоғамдық ғылымдар факультетінің тіл-әдебиет бөліміне оқуға ауысады. 1924-1925 жылы Семейдегі мұғалімдер техникумына оқытушылыққа қалдырылды. Сонда жүріп ''«Таң»'' журналын шығарады. Онда ''«Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу», «Ескілік көлеңкесінде», «Жуандық»'' әңгімелері жарияланды. [[1925]] жылы Ленинградқа қайтып барып, оқуын жалғастырады. [[1926]] жылы жаз айында [[Семей]]геСемейге арнайы ғылыми экспедиция ұйымдастырып, оның материалдары негізінде жазылған ''«Әдебиет тарихы»'' монографиясы [[1927]] жылы кітап болып шығады. [[1927]] жылы жазда [[Жетісу]] өңіріне сапармен келіп, [[Ілияс Жансүгіров]]пен бірге болашақ шығармаларына материал жинайды. [[Ленинград]]қа қайтып оралысымен, осы материалдар негізінде ''«Қараш-Қараш оқиғасы»'' повесін, ''«Қилы заман»'' романын, ''«[[Хан Кене]]»'' пьесасын жазады. [[1928]] жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің аспирантурасына қабылданды әрі Қазақ ағарту институтында сабақ берді.

[[Алаш қозғалысы]]ның көсемдерімен бірге [[1930]] жылы 16 қыркүйекте тұтқындалып, [[1932]] жылы сәуір айында үш жылға шартты түрде бас бостандығынан айырылды. Дегенмен, маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ педагогика институтының (''ҚазПИ-дің'') аға оқытушысы болып қызмет істейді. Осы жылдары ''[[театр]], [[драматургия]], мәдениет пен өнер, [[әдебиет]], фольклор тарихы, [[орыс әдебиеті]]нің'' классиктері туралы мақалалары үзбей жарияланып тұрады. Әуезов сценарийі бойынша ''«Райхан»'' көркем фильмі ([[1940]]) түсіріледі. [[1936]] жылы [[Мәскеу]]де өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысады. Осы жылдары ''«Абай»'' романын жазуға кірісіп, оны [[1941]] жылы бітіреді. «Абай» романының жарық көруі ([[1942]]) Қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға болды. [[1943]] жылы «Абай» романын талқылау үлкен науқанға айналады. [[1946]] жылы романның екінші кітабын жазып бітіріп, ол [[1947]] жылы жарық көреді. [[1950]] жылы роман-эпопеяның ''«[[Ақын аға]]»'' аталатын үшінші кітабы жарық көреді. [[1943]] жылдың қыркүйегінен бастап Қазақтың мемлекеттік университетінің ([[ҚазМУ|ҚазМУ-дің]]) қазақ әдебиеті кафедрасына [[профессор]] болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда дәріс оқыды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында ''«Сын сағатта»'' ([[1941]]), ''«Намыс гвардиясы»'' (жазушы [[Әлжаппар Әбішев]]пен бірігіп, 1942), ''«Қынаптан қылыш»'' (1945) пьесалары мен ''«Абай»'' операсының либреттосын (1944), ''«Абай әндері»'' фильмінің сценарийін ([[1945]]) жазады. [[1946]] жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылғанда, оның толық мүшесі (''академик, №1 куәлік'') болып сайланады, [[филология]] ғылымдарының докторы, профессор атағы берілді.

1951—1954 жылдары Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да қыспаққа алынып, [[1953]] жылы сәуір айында [[Мәскеу]]геМәскеуге жасырын аттанып кетуге мәжбүр болады. [[Мәскеу мемлекеттік университеті]]нде профессор болып орналасып, ''«КСРО халықтары әдебиетінің тарихы»'' деген арнайы курс бойынша дәріс берді. [[1954]] жылы [[Алматы]]ға қайтып оралып, ''«[[Абай жолы]]»'' роман-эпопеясын түпкілікті аяқтады.

[[1955]] жылы шет елге сапарға шығып, [[Германия Демократиялық Республикасы]] ([[ГДР]]) жазушыларының [[Берлин]]де өткен съезіне құрметті қонақ ретінде қатысты. Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады. [[1956]] жылы [[КСРО]] мәдениет қайраткерлері өкілдерінің қатарында [[Чехословакия]]да болды. ''Жазушының 60 жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап өтіледі''. Атом және сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың [[Жапония]]да өткен 3-конференциясына қатысады. [[1958]] жылы [[Ташкент]]теТашкентте өткен [[Азия]] және [[Африка]] елдері жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі болды. [[1960]] жылы [[АҚШ|АҚШ-қа]] барып қайтып, [[1961]] жылы [[Үндістан]]ға екінші рет сапар шегеді. 1955—1957 жылы алты томдық таңдамалы шығармалары басылып шығады.

[[Қоғам]] және [[мемлекет]] қайраткері ретінде [[Әуезов]] жиырмадан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының дамуы, рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірді. Әлем халықтары оның ''«[[Абай жолы]]»'' роман-эпопеясын айрықша құбылыс ретінде таныды. [[1961]] жылдың жиырма жетінші маусымында [[Мәскеу]] қаласындағы ауруханада қайтыс болды; [[Алматы]] қаласында жерленген. Сол жылы [[Қазақстан ғылым академиясы]]ның [[Әдебиет]] және [[өнер]] институтына оның есімі берілді, одан кейін жазушы тұрған үйде мұражай-үйі ([[1963]]) ашылып, ескерткіштер орнатылды. [[Қазақ академиялық драма театры]], Алматы, Астана, Семей және басқа қалалар мен облыстардағы аудан, ауыл, көше, мектептер Әуезов есімімен аталады. Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл толуы [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-ның]] шешімімен, дүниежүзілік деңгейде ([[1997]]) аталып өтті.

[[1908]] жылы хазірет медресесінде оқып, одан орыс мектебінің дайындық курсына ауысады.

[[1910]] жылы бес кластық орыс училищесіне түседі. Осы жерде оқып жүріп «Дауыл» атты алғашқы шығармасын жазады.

[[1915]] жылы Семей қалалық мұғалімдер семинариясына қабылданады. Оқып жүргенде [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]]ның «Жолсыз жаза» дастаны негізінде «[[Еңлік-Кебек]]» пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ойқұдық деген жерде тіркестіріп тіккен киіз үй сахнасына шығарады.

[[1918]] жылы М.Әуез Семей қаласының өкілі ретінде [[Омбы]] қаласында өткен жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Құрылтайда «[[Алашорда]]» үкіметі мен Алаш қозғалысының бағытын ұстанған «Жас азамат» атты Бүкілқазақстандық жастар ұйымы құрылады. Ұйымның белсенді мүшесі бола жүріп, «Абай» ғылыми-көпшілік журналын шығаруға (Ж. Аймауытовпен бірге) атсалысады.

[[1919]] жылы — Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің қызметкері, 1920 жылдың ақпанынан бөлім меңгерушісі. «[[Қазақ тілі]]» газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалады.

[[1921]] жылы Семей облревкомының төралқа мүшесі, атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарады. [[1921]] жылғы қараша айында [[Қазақ АКСР|Қазақ АКСР-і]] ОАК-нің төралқа мүшелігіне сайланып, онда саяси хатшы міндетін атқарып, кадр мәселесімен айналысады. Мұхаңның «[[Еңбекші Қазақ газеті|Еңбекші қазақ]]» газетіне басшылық жасайтын тұсы да осы кезеңмен дәлме-дәл келеді.

Ол [[1961]] жылы 27 маусымда [[Мәскеу]] қаласындағы [[Кремль]] ауруханасында операция кезінде қайтыс болды.

[[1961]] жылы қайтыс болғаннан кейін Республика Үкіметі қаулы қабылдап, ұлы жазушының есімін мәңгі есте қалдыру мақсатымен Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институты мен Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрына Мұхтар Әуезовтың аты беріледі, әдеби мемориалдық мұражайы ашылып, бірқатар мектеп, көше және Алматының бір ауданы М.Әуезов атымен аталды.

*«[[Сарыарқа (газет)|Сарыарқа]]» газетінде [[1917]] жылы жарияланған «''Оқудағы құрбыларыма!''» атты алғашқы мақалаларының бірінде жас жазушы оқуда журген қурбы-құрдастарын уақытты бос өткізбей, халықты оқу-білімге бастап, үлгі көрсетуге шақырса

*Ж.Аймауытовпен бірге шығарысқан «[[Абай (журнал)|Абай]]» журналының [[1918]] жылы11жылы 11-санында жарияланған «''Оқу ісі''» атты мақаласында қараңғылықтың құшағында қалған туған халқын мәдениетке, елдікке жетелеудің үлкен бір жолы - оқу-ағарту ісін дұрыс жолға қоюды, бұл үшін бірінші мақсатта ана тіліндегі ұлт мектептерін ашуды көбейту қажеттігін тілге тиек етіп, мұғалім кадрларының тапшылығын, оқу құралдарының жеткіліксіздігін сөз қылады, бұл істерді дұрыс жолға қоюдың бірінші кезектегі міндеттеріне тоқталып, өз ұсыныстарын айтады.

Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын «''Абай''» (1942, 1947), онан кейін мұның жалғасы болып табылатын «''Абай жолы''» (бұл да екі кітаптан тұратын; [[1952]], [[1956]]) романын жазды. Осы төрт томнан тұратын «''Абай жолында''» қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: ''жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері'', т.б. бәрі бар. Роман-эпопеяның танымдық мәнімен бірге ұлттық әдебиет пен мәдениетті, ана тілін өркендетудегі рөлі зор болды.

Әуезов драматургия саласыңда көп еңбек еткен. Мұның бірнеше себептері бар. Халық әдебиетінде, фольклорда түр жағынан драматургияға жақын нұсқалар көп. [[Батырлар жыры]]нда толғаулар мол. [[Салт]] өлеңдері, [[беташар]], [[сыңсу]], [[жар-жар]], [[жоқтау]] түрі мазмұны жағынан драмалық шығармалармен ағайындас.