Ауыз әдебиеті: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

{{Қорық аймақ | name =АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ | image =Сурак.jpg|200px | caption =| location = [[Қазақстан]]| area = | established =| governing_body = | world_heritage_site =| website =}}‎ '''Ауыз әдебиеті ''' — халық шығармашылығының айрықша саласы, ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем-әдеби туындылардың жиынтық атауы. Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар А.ауыз ә.әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте “халық шығармашылығы”, “халық поэзиясы”, “халықтың ауызша сөз өнері” дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 ж. ағылшын Вильям Томс ұсынған “фольклор” (ағылш.ағылшынша lolk — халық, lore — білім, даналық) сөзі де А.ауыз ә.әдебиеті атауы үшін халықар.халықаралық ғыл.ғылым атау ретінде орныққан. Бұлардың қай-қайсысы да бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ мағыналары бір емес. Мыс.Мысалы, “халық поэзиясы” дейтін ұғым өлең түрінде айтылатын поэзиялық жанрларды жинақтап атауға лайық болса, “халық шығармашылығы” — халық шығармашылығы мен өнерінің барлық түрлерінің жалпы атауы, “ауызша сөз өнері” — прозалық та, поэзиялық та шығармалардың ортақ ұғымы. Бұларға қоса “халық даналығы”, “халық білімі” деп аударылатын “фольклор”“[[Фольклор|фольклор]]” терминінің мән-мағынасында да елеулі айырма бар. Батыс Еуропа, Америка, Австралия халықтарының ұғымында бұл сөздің мағынасы тым ауқымды. Ол халықтың киім-кешек, құрал-жабдық, әдет-ғұрып, тұрмыс-салт, наным-сенім, сондай-ақ түрлі көркем өнерін (поэзия, музыка, би, ою-өрнек, тоқыма өнері, т. б.) тұтастай атау үшін қолданылады. Бұл жағынан алғанда ол тек А.ауыз ә-нәдебиетін ғана емес, “этнография”“[[Этнография|этнография]]”, “этномәдениет”“[[Этномәдениет|этномәдениет]]” дейтін ұғымдармен де сабақтасып жатыр. “Фольклор” атауы орыс ғалымдарының зерттеулері арқылы халықтың ауызша поэтик.поэтикалық шығармашылығы деген мағынада қалыптасқан. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы “А.ә.”“ауыз әдебиеті” деген ұғым да “фольклордың” осы мәнімен сабақтас. Бұлар бірін-бірі толық алмастыра береді. А.Ауыз ә-інәдебиетіін зерттейтін ғылымды “фольклортану” деп атау да осыған байланысты. Қазақ халқының А.ә.ауыз әдебиеті өзінің көркемдік-идеялық нәрімен, эстет.эстетикалық қуат-тегеурінімен, түрі мен жанрларының молдығымен, тақырыптық және сюжеттік байлығымен, қоғамдық-әлеум.әлеуметтік және тәрбиелік терең мән-мазмұнымен ерекшеленеді. Ол — көне тас дәуірінде пайда болып, түркілік тұтастықты бастан кешірген, одан бері де қазақ халқының қалыптасу тарихымен біте қайнасып, бірге жасап келе жатқан теңдесі жоқ рухани мұра. Байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен, асыл арманы, биік мұратынан жан-жақты мағлұмат береді. Әрі ұлттық рухани мәдениеттің ғасырлар тізбегіндегі тарихи өзгерісін, этник.этникалық санамен қарайлас жүріп өткен жолын да көз алдымызға елестете алады. А.Ауыз ә-ніңәдебиетінің шығарушысы да, таратушысы да, тыңдаушысы да — халық. Сондықтан ол, шын мәнінде, халықтың өз еншісі болып табылады. А.Ауыз ә-ніңәдебиетінің осы өзгешілігі оның әлеум. бітімін де айқын сипаттайды. 20 ғ-дыңғасырдыңдың басына дейін көшпелі қоғамда туып, көшпелі қоғамның талап-талғамы мен әлеум.әлеуметтік қажеттілігіне толық жауап берген ауызша сөз өнері өзінің барлық даму жолдарында айрықша жүк арқалады, көркемдігі мен әлеум.-қоғамдық қызметі бойынша ең биік тұғырға көтерілді. Көшпелі қоғам мәдениетінде табан астында туып, тыңдаушысын тәнті етпеген өлеңді, мәнерін таппаған жырды өнер деп танымаған. Осындай тіршілік аясында қалыптасқан А.ауыз ә.әдебиеті барлық белгілері бойынша классик. деңгейге көтерілген. Сондықтан да қазақ халқының ауызша сөз өнері отырықшы елдердегі көп өнердің бір тармағы ретінде дамыған фольклорлық шығармашылықтан оқшауланып тұрады. Көшпелі қоғамда фольклор белгілі бір әлеум. топтың ғана шығармашылығы емес, жалпы халықтың ханы мен қарасына, батыры мен биіне, байы мен кедейіне ортақ өнер, әмбеге тиесілі мұра. Бұған себеп күнделікті тіршілікті өнер дәрежесіне, кез келген құбылысты бейнелі де бедерлі жеткізуге дала перзентінің бейім тұруы еді. Қазақ даласындағы көшпелі қоғам мәдениет пен ғылымның біраз салаларынан кенжелеп жатқанымен, А.ауыз ә-ніңәдебиетінің таң қаларлықтай тұтас, қоғамдық дәрежеде дамуына мейлінше толық жағдай жасады. Ауызша айту фольклордың тек қана шығарылу, таралу жолы емес, бүкіл қоғам тарапынан қолдау тапқан өнердің басты шарты болды. Үлкен де, кіші де ауызша өнер дәстүріне дағдыланды, жасынан санасына сіңіріп, соны ғана мойындады. Бүкіл қоғам ауызша өнер мектебі болды. Осыған лайық А.ауыз ә-ніңәдебиетінің көтерген жүгі де орасан зор еді. Халықтың тарихи зердесі, филос.философиялық ой-түйіндері, пед.педагогикалық тәжірибесі, адамгершілік нормалары, кәсіптік әдебиетке тән көркемдік сұраныстары, театрлық өнерге тиесілі есесі А.ауыз ә-неәдебиетіне жүктеледі. Іс жүзінде оның араласпайтын саласы қалған жоқ. Шілдеханадан бастап рулар арасындағы дау-дамайларға, бесік жырынан бастап жоқтауға, ем-домнан бастап лирик.лирикалық өлеңдерге, ырым-түсініктерден бастап қоғамдық дүниетанымдық [[Аңыз әңгімелер|аңыз-әңгімелергеәңгімелер]]ге, мифтік сенімдерден бастап қоғамдық ой-пікірлерге дейінгінің бәрі де фольклорға тоғысты. Сондықтан да ол қай заманда да белгілі бір топтың (немесе таптың) ғана мұрасы болған жоқ. Бұған өткен қоғамдарда қазақ А.ауыз ә.әдебиеті туралы пікір білдірген адамдардың әр түрлі мамандық иелері болуы да дәлел бола алады. Олар өздеріне қажет елдің тарихы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, мінез-сипаты, дүниетанымы, моральдық-этик.этикалық нормалары, заңдары, діні, дәрігерлік тәжирібесі, қару-жарақ, киім-кешек, жер-су, мекен, тау-тас, көл, өсімдіктер мен жануарлар туралы мәліметтерді алдымен осы фольклордан тапқан. Қазақ А. ә-нің қуатты қайнар көзі ауызша жырлаудың небір саңлақтарын дүниеге әкелді. Есімі тарихтан белгілі сонау 14 — 15 ғ-дағығасырлардағы [[Сыпыра Жырау|Сыпыра жырау]], [[Асан Қайғыданқайғы Сәбитұлы|Асан Қайғы]]дан бастап кешегі [[Жабайұлы, Жамбыл|Жамбыл]], [[Байғанин, Нұрпейіс|Нұрпейіс]], бүгінгі халық ақындарына дейінгі аралықта ауызша жырлаған ақын, жырау легінің даңқы қазақ мәдениетінің тарихында біржола орын тепті. Бұл іс жүзінде халықтық фольклорлық мұраның ауызша даралық кәсіптік өнерге дейінгі жүріп еткен жолы еді. Авторлық ауызша әдеби мұраны А.ауыз ә-ніңәдебиетінің қатарына қоспағанымызбен оның төл тарихы содан басталатынына ешбір күмән жоқ. Қазақ фольклоры біздің заманымызда өткен қоғамдардағыдай дамудың қайнар көзінде, өсіп-өркендеудің ең биік сатысында тұрмағанымен қазір де ұлан-ғайыр әлеум. жүк арқалауда. Ұлттың рухани болмысын, мінез-сипатын, тұрмыс-тіршілік тынысын әлі сол фольклор арқылы айна қатесіз танимыз. Еліміздің тәрбиелік, эстет.эстетикалық, адамгершілік мұраттарының айқын айғағы, рухани өлшемі де сол фольклордан бастау алады. А.Ауыз ә.әдебиеті жанрлық құрамы жағынан да сан-салалы болып қалыптасты. Тұрмыс-салт өлеңдері (еңбек-кәсіп, аңшылық, үйлену, жерлеу салты, наным-сенім т. б.), ертегілер, аңыздар, әпсаналар, мифтер, эпостық жырлар, тарихи өлең, қара өлең, лирик. өлең, өтірік өлең, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, айтыс, шешендік сөздер, жаңылтпаштар, драм.драмалық үлгідегі шығармалар... — міне, ауыз әдебиетінің негізін құрайтын осы бір жанрлардың өзі әрі қарай түр-түрге бөлініп кете береді. Бұлардың қай-қайсысы болса да сөзбен айтылатын шығармалар және олардың негізгі құралы сөз. Сондықтан А.ауыз ә.әдебиеті, ең алдымен, сөз өнері. Рас, А.ауыз ә-ндеәдебиетінде сөзден басқа әншілік және орындаушылық өнер де айрықша қызмет атқарады. Ақындық, муз.музикалық және театрлық шығармашылықтың мұнда қабаттаса қолданылуы табиғи жағдай. Алайда А.ауыз ә-ндеәдебиетінде сөзден басқа өнердің түрлері қосымша қызмет атқарады. Себебі А.ауыз ә-неәдебиетіне жататын шығармалардың идеялық көркемдік мән-маңызы, эстетик.эстетикалық қуаты, тәрбиелік мәні, ең алдымен, бейнелі сөзге негізделген. Әрине сөз өнеріне жазба әдебиет те жатады. Фольклор мен жазба әдебиет айтылу, таралу ерекшеліктері және идеялық-көркемдік өрнегі бойынша бір-бірінен бөлек дүниелер. Бұл өзгешелік көркем шығарманың жаратылысындағы мезгілдік және мекендік өлшемдерден айқын көрінеді. А.Ауыз ә.әдебиеті табан астынан тыңдаушыға арналып айтылатындықтан (немесе орындалатындықтан) және суырып салып шығарылатындықтан мезгіл жағынан шектеулі болады, яғни әр жолды, әрбір шумақты, бейнелі тіркестерді айтушының ұзақ уақыт ойланып-толғанып отыруына мүмкіндік жоқ. Сондықтан көркем шығарманы алғаш шығарып отырған мезгіл де, оны ауызша орындау уақыты да бұл арада бірдей. Себебі ауызша шығарма тыңдаушы алдында қолма-қол шығарылатындықтан оны жазба әдебиетіндегідей үздік-создық, бірде жылдамдатып, бірде үзіліс жасап, ұзақ ойланып шығаруға мүмкіндік жоқ. Сөйте тұра табан астында шығарылған өлең-жырдың эстет.эстетикалық қуаты, нысанаға дөп тиіп жатқан әсерлілігі, өнер ретіндегі өзгешелігі тыңдаушысын қашанда тәнті еткен. Бұл жағынан жазба әдебиеттен оның қызметі бір де кем емес. Дегенмен, А.ауыз ә-ніңәдебиетінің импровизаторлық сипаты оның көркемдік табиғатының өзгешелігін көрсетеді. Атап айтқанда, А.ауыз ә.әдебиеті шығармаларында ортақ сюжеттер, сарындар, тұтас шумақтар, бейнелі тіркестер, өлеңнің даяр үлгілері мен ұйқастары жиі кездеседі. Әрі мұндай қайталаулар мен ортақ белгілер ауызша жырлаудың белгілі бір дәрежедегі “қалыптық” сипатымен байланысты, яғни ауызша айту қалыптасқан үлгілер арқылы жүзеге асырылады. Ал жазба әдебиет табиғаты бұл жағынан мүлде бөлек. Жазбаша шығарманың жазылу процесінде тыңдаушыға тәуелді уақыт шектеушілігі мұнда болмайды. Жазушы мен жазба ақынның көркем шығарманы жарату кезіндегі уақыт еркіндігі мол. Осыған орай даяр үлгімен шығару, шығарманың түрлі деңгейлеріндегі қайталаушылық пен біркелкілік жазба әдебиетке жат. Бұл өзгешелік сөз өнерінің осы екі түрінің көп нұсқалы болу-болмау сипатына да тікелей қатысты. А.Ауыз әәдебиеті. ауызша шығарылып, ауызша тарайтындықтан шығарманың үнемі өзгеріс үстінде болатындығы заңды құбылыс. Себебі ауызша айту, бұрын шығарылған тексті орындау — ешбір өзгеріссіз қайталап шығу емес, керісінше, ол — шығармашылық процесс. Онсыз шығарманың заман ағымына лайық қайта түлеп отыруы мүмкін болмайды. Әсіресе, ірі жанрларға тән осы ерекшелік шығарманың бір айтушыдан екінші айтушыға, бір дәуірден екінші дәуірге ауысу барысында айрықша көрінеді. А.Ауыз ә-ніңәдебиетінің көпнұсқалы болуына ықпал ететін жағдайлардың бірі — тыңдаушылар ортасының өзгеріп отыратын әлеум. талап-тілектері мен көркемдік Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинау жұмысы 18 ғ-данғасырдандан басталады. Ресейден[[Ресей|Ресей]]ден Қазақ даласына шыққан түрлі эскпедициялардың мақсаты фольклорлық және этногр.этнографиялық деректерді де жинау болатын. Алайда, фольклор үлгілерін жүйелі түрде жинау жұмысы 19 ғ-дағасырда жүзеге асты. [[Радлов, Василий Васильевич|В.В. Радлов]], [[Потанин Григорий Николаевич|Г.Н. Потанин]], [[Уәлиханов, Шоқан Шыңғысұлы|Ш.Уәлиханов]], [[Алекторов, Александр Ефимович|А.Е. Алекторов]], [[ВАСИЛЬЕВ Александр Васильевич|А.В. Васильев]], сияқты ғалымдар ауыз әдебиеті жанрларын жіктей отырып, олардың текстол-сына да көңіл бөлді. Түптеп келгенде фольклорлық мұраны жинау және жарыққа шығару халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, наным-сенімін, дүниетанымын білудің негізгі дерек көзіне айналды. Ал 20 ғ-дағасырда фольклорды жинау мен жариялау жұмысы, мейлі ол идеологияның құралына айналса да, мемл. тарапынан қолдау тапты. 20 ғ-дың басындағы Ә.Диваев бастаған бірнеше экспедициялардан бастап, жер-жерден жинау жұмысы үздік-создық күні бүгінге дейін жалғасып келеді.сұраныстары. Көшпелі қоғамның мұндай қажеттіліктерін жан-жақты әрі тұтастай атқарған өнер А.ауыз ә.әдебиеті болады. Фольклор үлгілерін жинау ісі оны жарыққа шығару жұмыстарымен қатар жүріп жатты. 19 —- 20 ғ-дыңғасырлардың басында Қазан, Уфа қ-ларындақалаларында қазақтың батырлық жырлары, діни және ғашықтық дастандары көптеп жарық көрді. “Ер“[[Ер —Тарғын|Ер Тарғын”Тарғын]], “Қыз“[[Қыз Жібек”Жібек|Қыз Жібек]]”, “Алпамыс”“[[Алпамыс батыр|Алпамыс]]”, “Бозжігіт”“[[Бозжігіт|Бозжігіт]]”, “Мұңлық“[[Мұңлық —- Зарлық”Зарлық|Мұңлық - Зарлық]]”, “Шәкір“[[Шәкір-Шәкірат|Шәкір —- Шәкірат”Шәкірат]]” т.б. жыр- дастандар дүркін-дүркін қайта басылып шықты. Ал, кеңестік дәуірде А.ә-тініңауыз әдебиетітінің көптеген үлгілері белгілі бір түзетулер мен редакциялауларға ұшыраса да, көпшілікке жол тапты. Эпостар, дастандар, ертегілер, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, айтыстар, шешендік сөздер, жұмбақтар т.б. тізбелі болып та, жеке де жарыққа шығып келеді. Бұлардың ішінде, әсіресе, “Алпамыс”“[[Алпамыс батыр|Алпамыс]]”, “Қозы“[[Қозы Көрпеш —- Баян сұлу”Сұлу|Қозы Көрпеш - Баян сұлу]]”, “Қыз“[[Қыз жібек”Жібек|Қыз Жібек]]”, “Қамбар“[[Қамбар батыр”Батыр|Қамбар батыр]]”, “Қобыланды“[[Қобыланды батыр”Батыр|Қобыланды батыр]]” эпостарының екі тілдегі ғыл. (қазақша және орысша) басылымының шығуы фольклор текстол-сындағы ірі жетістік болды. Бұған қоса А.ә-ніңауыз әдебиетінің көптомдық басылымын (1997 жылға дейін 17 томы шықты) шығару қолға алынды. [[Әуез, Мұхтар Омарханұлы|М.Әуезов]], [[Ысмайылов, Әубәкір|Е.Ысмайылов]], [[Жұмалиев Қажым|Қ.Жұмалиев]], [[Ғабдуллин Мәлік|М.Ғабдуллин]], [[ҚОҢЫРАТБАЕВ Әлібек|Ә.Қоңыратбаев]], [[Марғұлан, Әлкей Хақанұлы|Ә.Марғұлан]], [[КЕНЖЕБАЕВ Бейсенбай|Б.Кенжебаев]], М.Дүйсенов, Н.Төреқұл, [[Бердібаев Рахманқұл|Р.Бердібаев]], [[Мұхтар Мағауин|М.Мағауин]], [[Қасқабасов Сейіт Асқарұлы|С. Қасқабасов]] т.б. ғалымдардың бірнеше іргелі еңбектері жарық көрді. А.ә-ніңАуыз әдебиетінің тарихы мен методологиясы жан-жақты зерттелді. Қазақ А.ауыз ә-ніңәдебиетініңнің озық үлгілері кәсіби ұлттық өнердің өзге түрлері (опера, театр, кино, кескіндеме т.б.) үшін де қайнар бұлақ, құнарлы тақырып саналады. Алғашқы қазақ опералары (Қыз Жібек, Айман — Шолпан), қазақ театры мен киносындағы сәтті шығармалардың көпшілігіне А.ә-ндегіауыз әдебиетіндегі туындылар арқау болды. Ұлттық дүниетаным мен тәлім-тәрбие жүйесін қалыптастыруды ана тілін, ұлттық тарихты зерделеуді мақсат тұтқан ғыл.-зерттеулер де А.ә.ауыз әдебиеті үлгілерін айналып өте алмайды. А.ә-ніңАуыз әдебиетінің кейбір жанрлары қазіргі заманға сай жаңа сипаттармен дамуда. қ.Олар [[Айтыс|айтыс]], [[Беташар|беташар]], [[Жар-Жар|жар-жар]] және т.б. Әдеб.Әдебиет:

==Сілтеме==
Қазақ ұлттық энциклопедиясы;
Әуезов М., Әдебиет тарихы, Қызылорда, 1927;
Сейфоллаұлы С., Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары, Қызылорда, 1931;
Ысмайылов Е., Ақындар, А., 1956;
Жұмалиев Қ., Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері, А., 1958;
Ғабдуллин М., Қазақ халқының ауыз әдебиеті, А., 1972;
Қазақ фольклорының типологиясы, А., 1981; Бердібаев Р., Қазақ эпосы, А., 1982; Уәлиханов Ш., шығ. жинағы, 5 т. А., 1984; Марғұлан Ә., Ежелгі жыр, аңыздар, А., 1985; Қазақ фольклористикасының тарихы, А., 1988; Фольклор шындығы, А., 1990; Қазақ фольклорының тарихилығы, А., 1993. [[Санат:А]] [[Санат:қазақ ұлттық энциклопедиясы]]