16:41, 2014 ж. сәуірдің 21 кезіндегі нұсқа өңдеу ArystanbekBot (талқылау \| үлесі) Боттар, Интерфейс әкімшілері, Администраторлар 138 844 edits ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB ← Ескірек өңдеме		07:57, 2016 ж. сәуірдің 15 кезіндегі соңғы нұсқа өңдеу жоққа шығару Kmoksy (талқылау \| үлесі) 7012 edits Өңдеу түйіні жоқ
1-жол: [[Сурет:Haeckel Gamochonia.jpg\|thumb\|Басаяқтылар]] '''Басаяқтылар''' ([[Cephalopoda]]) – [[~~моллюскілер~~жұмсақденелілер]] типіне жататын [[омыртқасыз жануарлар]] класы. Екі класс тармағына бөлінеді: төрт [[желбезектілер]] немесе сыртқы [[бақалшақтылар]] ([[Тetrabranchіa]] – [[Еctocochlea]]) және екі желбезектілер немесе ішкі бақалшақтылар ([[Dіbranchіa]] – [[Coleoіdae]]). Бұлардың 650-ден астам түрлері теңіздер мен мұхитта тіршілік етеді. Денесі жалаңаш ([[наутилус]] деген түрінің ғана бақалшағы бар), тұрқы 1 см-ден 18 м-ге (алып кальмарлар) дейін. Басы денесінен анық жіктелген, аузының айналасындағы жемін ұстауға арналған 8 – 10 қармалауыштарының жабысқақ сорғыштары бар, кейде [[мүйіз]]денген ілмешегі болады. Басаяқтылардың басының бауыр жағында орналасқан [[мантия]] қуысына жалғасатын түтікше бар. Басаяқтылар [[мантия қуысы]]нан енген суды [[түтікше]] арқылы қысыммен сыртқа шығарып, соның екпінімен қозғалады. Олардың жұтқыншағында [[үккіші]] ([[радула]]) орналасқан. [[Ауыз қуысы]]на бір немесе екі жұп [[Сілекей безі\|сілекей бездері]] ашылады ([[осьминог]]тардың артқы сілекей бездері [[у]] шығарады). Кейбір түрінде жіңішке шегі қапшық тәрізді [[қарын]]ға жалғасады, онда қорғаныш қызметін атқаратын ерекше [[секреция]] ([[сия]]) безі бар. Жұп не қос жұп желбезегімен тыныс алады. Тұйық [[Қан Айналымы\|қан айналу жүйесі]] өте күрделі, себебі, [[омыртқасыздар]]дың ішінде тек Басаяқтылардың ғана жүрегі бір [[қарынша]] және екі жүрекшеге бөлінеді (ішкі бақалшақтыларда төртеу болады). Миы, сезім мүшелері, әсіресе, көзі жақсы дамыған. Бұлар негізінен дара жыныстылар, аталықтары жалған қолға ([[гектокотиль]]ге) айналған қармалауышымен ұрықтарын аналықтарының мантия қуысына салу арқылы [[Ұрықтану\|ұрықтандырады]]. Басаяқтылар – [[жыртқыштар]], олар көбінесе [[балықтар]]ды, [[шаянтәрізділер]]ді жейді. Ал өздері – судағы сүтқоректілердің (әсіресе, кашалоттардың) жемі. Басаяқтылардың кәсіптік маңызы зор. [[Қытай]], [[Жапония]], [[Корея]], т.б. елдерде тағамға пайдаланылады. Бұлардың етінің сапасы балық етінен де артық, сондықтан жыл сайын 1,64 млн. т (оның 1,2 млн. т-сы [[кальмарлар]]) Басаяқтылар ауланады.<ref name="source1">Қазақ Энциклопедиясы</ref> '''Басаяқты ұлулар''' - жоғары ұйымдастырылған [[теңіз]] [[ұлу]]лар классы. Мезо-кайнозой кезеңінен бастап басаяқты ұлулар [[балықтар]]мен бәсекелістікте [[пайда]] болған, негізгінен сүйектестілермен. Соның нәтижесінде [[биология]]лық ұқсас бейімдеушілік пайда болған. [[Дене]]сі 1 см-ден 5 м, билатериальді, симмметриялы, әдетте ірі денемен юасқа бөледі. Түрі өзгерген [[аяқ\|аяғы]] шанаға айналған воронкаға айналған. Денесін мантия жапқан, мантиясы мен воронкасы реактивті түрде жүзуге мүмкіндік беретін пропульсивті [[мүше]]ге айналған. Көпшілігінде қосалқы жүзу мүшелеріне, жұп жүзбеқанаттар немесе мантияның екі жақ [[қабырға]]лары. Аяқтарында еміздіктері, кейбір [[кальмар]]ларда олар ілмектерге айналған. Басаяқты ұлулардың бақылшықтары ішінде, (наутилустан басқа), кейбіреулерінде жетілмеген немесе жойылған; ұрғашы аргонавтарда жұмыртқапы сақтау үшін ерекше сыртқы бақалшақтары бар. Шеміршекті бас [[сүйек]]терлер бар. [[Ми]]ы күрделі. Басының жағында екі ірі жақсы дамыған [[көз]]дері орналасқан. Басаяқты рулар денесінің реңін жылдам өзгертеді. Жарықтандыру мүшелері бар. Қан жүйес тұйық. Даражыныстылар, кейде жыныстық диморфизм байқалады. Тіршілігінде 1-ак рет көбейеді, содан кейін өледі. Басаяқты рулар [[жұмыртқа]]лары ірі, сарыуызға бай. Пелагиалық немесе су түбінде қармақтың дернәсілдері шығады. Көпшілік түрлерінде [[ұрпақ]]тарына қарқомшылығы байқалады. 7 клас тармағы бар, оның 6 жойылған түрлер, (наутилоиден және жойылып кеткен аммониттер), 1, қазіргі [[заман]]ғы, 2 желбезекті 7 отряды бар, (қазіргі кальмарлар, каракатицалар, сегізаяқтар, вампироморфтар мен жойылып кеткен Aulacocevatida Fhragmoteutida мен белемниттер). ТМД-да 60 түрі бар, олар Солтүстік және Қиыр Шығыс теңіздеріндетаралған. Пелагикалық [[жануар]]лары, жыртқыштар және [[су]] түбі организмдері. Көптеген басаяқты ұлулар кәсіпшілік нысаны, кейбір түрлері, фармацевтикалық шикізат ретінде қолданылады.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref> 9-жол: {{wikify}} [[Санат:Басаяқтылар\| ]] ~~[[Санат:Омыртқасыздар]]~~ {{stub}}

Басаяқтылар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық