Эллада мәдениеті: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: ұз. → ұзындығы using AWB |
шӨңдеу түйіні жоқ |
||
11-жол:
'''Тарих ғылымы'''. Тарихи мазмұндағы алғашқы шығармалар иониялық логографтардың (тарихи проза өкілдерінің) еңбектері болды. Олардың ішіндегі неғұрлым танымалы “Жерді сипаттап жазу” мен “Генеалогияның” авторы милеттік Гекатей (б.з.б. 6 – 5 ғ-лар) еді. Логографтар өз еңбектерінде әр түрлі хронол. және жылнамалық жазбаларды (Спарта, Сикиона, Афинадағы патшалар мен архонттардың тізімдері, б.з.б 776 жылдан басталған олимп. ойындар жеңімпаздарының тізімдері) пайдаланды. Логографтардың қатарына әйгілі тарихи шығарма – “Тарихтың” авторы Геродотты да қосады. [[Пелопоннесс]] соғысы оқиғаларына [[Фукидид]] (5 – 4 ғ-лар) өзінің “Тарих” атты еңбегін арнады. Фукидит бәрінен бұрын әскери тарихты жазса да, ол әлеум.-саяси күрес мәселелеріне үлкен көңіл бөледі. Ол қандай да бір тарихи құбылыстың шығу тегін түсіндіре отырып, оқиғалардың себептері мен сылтауларына ерекше көңіл бөлді. Оның “Тарихында” азаматтық жанжалдар, демокр. және олигарх. топтардың қақтығыстарына жан-жақты сипаттама берілді. Тұтастай алғанда оның баяндауы объективтіліктің жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Геродоттан ерекшелігі Фукидид өз тақырыбын баяндауға қолданатын деректерді сын көзбен тексеруден өткізуге үлкен мән берді. Ктесий (5 – 4 ғ-лар шекарасы) еңбектері парсы және үнді тарихына, географияға арналды. Ксенофонт (5 ғ-дың соңы – 4 ғ.) 411 – 362 жылдардағы кезеңді қамтитын “Грек тарихында” негізінен әскери оқиғалар қысқаша баяндалады. Оның “Анабасис” атты шығармасы әскери геогр. мемуардың үздік үлгісі болып табылады. Эфор (4 ғ.) “Гераклидтердің қайтып оралуынан” 340 жылға дейін грек тарихын жазды. “Жалпы тарих” шығармаларының ең ежелгі үлгілеріне сондай-ақ Тимейдің (4 – 3 ғ-лар) еңбектері де жатады. Кейбір бөліктері ғана сақталған олар Жерорта т-нің батысындағы елдердің (бірінші кезекте Сицилия, Италия мен Карфагеннің) тарихына арналып, көптеген тарихи-этногр. материалдың негізінде жазылды. 4 ғ-дағы грек полистерінің мемл. құрылысы жөніндегі нақты деректер философтардың шығармаларында кездеседі (Платонның “Мемлекеті” мен “Заңдары ”, Аристотельдің “Афина политиясы”). Грекия, Македония, Кіші Азия, Сирия, Египет, Карфаген мен Римнің 220 – 146 жылдардағы “жалпы” тарихы мен олардың өзара байланысын “Тарих” (40 кітаптан тұрды) кітабының авторы Полибий (2 ғ.) баяндады. Полибий тарихшының негізгі міндеті оқиғаларды сипаттап жазу ғана емес, құбылыстардың себептілігі мен олардың өзара байланысын түсіндіру деп есептеді. Полибий еңбегінің жалғасы б.з.б. 146 – 80 жылдардағы оқиғаларды қамтыған Посидонийдің “Тарихы” (52 кітап) болып табылады. Грек тарихнамасы рим үстемдігі кезінде де дами берді. Оның өкілдерінің бірі ойкуменаның ежелгі заманнан бастап б.з.б. 58 жылға дейінгі тарихын “Тарихи кітапхана” (40 кітап) атты еңбегінде баяндаған Сицилиялық Диодор (б.з.б. 1 ғ.) болды. Римдік кезеңде грек тілінде жазған тарихшылардан галикарнасстық Дионисийді (б.з.б. 1 ғ.), Плутархты (б.з. 1 – 2 ғ-лар), Аррианды (2 ғ.), Павсаний (2 ғ.) мен Дион Кассийді (2 – 3 ғ-лар) атап өтуге болады.
'''Әдебиет'''. Еуропадағы ең ежелгі әдебиеттердің бірі – ежелгі грек әдебиеті грек халқының ауыз әдебиеті негізінде пайда болды. Б.з.б. 8 – 7 ғ-ларда ру-тайпалық батырлар жөніндегі эпик. әндер мен Ионияның бұрынғы тарихи оқиғаларының негізінде “Иллиада” мен “Одиссея” эпик. жырлары жасалды. Олардың авторы соқыр жыршы [[Гомер]] болып есептеледі. Гесиод (8 – 7 ғ-лар) дүние мен құдайлардың пайда болуын (“[[Теогония]]”), патшалардан қысым көрген егіншілер көзқарасы тұрғысынан діни өсиеттер мен моральдық шаруашылық ережелерді баяндады (“Еңбектер мен күндер”). 7 – 6 ғ-ларда әдебиетте лирика елеулі рөл атқара бастады. Ионияда екі лирик. жанр: өсиеттік әскери-саяси, адамгершілік пен махаббат тақырыбындағы элегия мен әшкерелеуші күлкілі-ямб қалыптасты. Лесбос аралының ақындары лирамен сүйемелденіп орындалатын жеке әндер жазды. Сапфо махаббат және үйлену тойы тақырыбына өлеңдер шығарды. Оның ізімен иониялық Анакреонт (6 – 5 ғ-лар) тойлар мен махаббат тақырыбына лирик. шағын өлеңдер жазды. Салтанатты хор лирикасы, гимндер поэзиясы дамыды. Хор лирикасы өкілдерінің ішінде анағұрлым белгілері Алкман, Стесихор, Арион, Ивик, Симонид, Бакхилид, Пиндар болды. 6 ғ-да Ионияда филос. және баяндаушы проза пайда болды. Ауыз әдебиеті әңгімесінің жаңа типі – тарихи немесе тұрмыстық кейіпкерлері бар новелла дамыды. Прозалық ауыз әдебиетінің жарқын тұлғасы, тұрмыстық анекдоттың қаїарманы мысалдар авторы құл – Эзоп болып танылған. 5 – 4 ғ-лар ежелгі грек әдебиетінің неғұрлым гүлденген дәуірі. Афина демократиясы дамыған осы кезеңде жетекші жанр – мифол. тақырыптағы трагедия болды. Эсхил демокр. құрылыстың деспотизмді (“Парсылар”), мемлекеттілік пен соттың рулық тәртіптерді (“Орестея” трилогиясы, “Жетеуі Фивыға қарсы”) жеңуін, отбасы қағидаларының салтанат құруы (“Данаида”) мен өркениетті (“Прометей”) бейнеледі. [[Софокл]] шығармаларында адамдар өз мінез-құлқы бойынша толықтай дербес болды (“Антигона”, “Филоктет”, “Электра”). Сицилияда (Эпохорм, 6 – 5 ғ-лар) пайда болған, бірақ Афинада 5 ғ-да (ежелгі аттик. комедия атанған) дамыған комедия ескілікті карнавалдық-ойындық формаларын сақтап, оларды жаңа қоғамдық-сатиралық мазмұнмен толықтырды. Аристофан комедиялары Афинаның (“Салтаттылар”, “Соналар”), софистік философияға (“Бұлттар”), Еврипид трагедияларына (“Көлбақалар”) деген батыл және терең сатира болды. Ежелгі комедия ауыз әдебиеттік маскалар қолданумен жалпылама карикатуралық кейіпкерлер жасады. 5 ғ-дың 2 жартысында басталған полис дағдарысы софистік қозғалыстан өзінің идеол. көрінісін тапты. Ол жоғ. көркемдік дәрежеге жеткен тарихнама (Геродот, Фукидид, Ксенофонт) саласының, прозаның, филос. диалогтың (Платон) және шешендік өнердің тез дамуына әкеп соқты. 4 ғ-да сот және саяси шешендік (Лисий, Демосфен), сондай-ақ “салтанатты” (Сократ) шешендік өнері гүлденді. Осыған байланысты сөйлеу өнерінің шеберлігі мен стилінің теориясы – риторика пайда болды. Грекияда македондық биліктің орнауы мен эллиндік мемлекеттердің құрылуы (3 ғ-дың бас кезі) гректердің өмір салтын шұғыл өзгертті. Саяси шешендік өз негізінен айрылды. Әдебиет отбасылық және тұрмыстық тақырыптарға бет бұрып, “жаңа комедия” дамыды. Шағын поэзиялық формалардан махаббат,
''Театр''. Грек театры мен драматургиясы Дионис құдайдың құрметіне өткізілетін ауыл тұрғындарының мерекелерінен пайда болды. Бұл мерекелерде Дионис құдайға арналған диалог пен театрлық әрекеттерге құрылған ғұрыптық өлеңдер мен әндер хормен орындалды. Дифирамбтың одан әрі дамуы ақын Феспидтің (б.з.б. 6 ғ-дың 2-жартысы) есімімен байланыстырылады, ол театрға актерді енгізді деп есептеледі. Бастапқы уақыттың өзінде-ақ театр гректердің қоғамдық өмірінде маңызды орын алды. Әсіресе б.з.б. 5 ғ-да [[Эсхил]], [[Софокл]], [[Еврипид]], [[Аристофан]] сияқты ұлы драматургтардың шығармалары грек халқының қоғамдық, саяси және рухани өмірінің аса маңызды жақтарын бейнеледі. Антик. театрдың халықтық сипаты театр ойындарын ұйымдастыру мен ғимарат құрылымының ерекшеліктерімен анықталды. Ойындар көрсетуді жоғ. қызмет адамдары – архонттар арқылы мемлекет өз міндетіне алды. Хор мүшелерін оқып-үйрету және азық-түлікпен қамтамасыз ету шығындарын құрметті қоғамдық міндет ретінде хорегтар деген атақ алған дәулетті азаматтар өз мойындарына алды. Ойындар Дионистің (желтоқсан – қаңтар), Ленеялардың (қаңтар – ақпан), Ұлы немесе қалалық Дионисиялардың (наурыз – сәуір) құрметіне көрсетіліп, жарыс сипатына ие болды. Бір-бірімен жарысқан үш драматургтің әрқайсысы үш трагедия мен бір сатиралық драмасынан құралатын тетралогияны көрсетті.
| |||