Жүйке: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

* 10. [[Жылқы құйрығы (анатомия)|"Жылқы құйрығы "]].]]

 

Жүйке жүйесі – адам мен жануарлар [[организм]]індегі органдар мен жүйелер әрекетін біріктіретін және олардың сыртқы ортамен үздіксіз қарым-қатынасын қамтамасыз ететін жүйке тіні мен глияның жиынтығы. Глия, не нейроглия – жүйке клеткаларының, олардың өсінділерінің тіні. Глия жүйке жүйесіне қорғаныш қызметін атқарады әрі жүйке импульстерін өткізеді. Жүйке жүйесі ішкі және сыртқы [[тітіркендіргіш]]тер әсерін қабылдап, талдайды. Жүйке жүйесі сырттан келген ақпаратты өңдеп қана қоймай, өзіндік белсенділігін де (ақыл-ес механизмі) сақтайды. Организм қызметін реттеп үйлестіріп отыратын аса қозғыш және қозуды тез өткізетін өсінділері бар жүйке клеткасы нейрон деп аталады. Оның атқаратын қызметі – қозу мен тежеу. Жүйке жүйесі [[филогенез]] процесінде күрделі өзгеріске ұшыраған. Қарапайымдарда жүйке жүйесі болмайды, бірақ [[инфузориялар]]дың кейбір түрінде қозуды клетканың басқа бөліктеріне өткізетін фибриллалы қозу аппараты болады. Көп клеткалы ағзаларда қозуды тудыратын арнайы тін, ал төменгі сатыдағы [[ішекқуыстылар]]да ([[гидра]]) қозу [[диффузия]]лы түрде (барлық бағытта тарала алады) болады. Еркін қозғалып тіршілік ететін ішекқуыстыларда жүйке клеткалары топтанып, жүйке түйінін ([[ганглий]]) түзеді және олар бір-бірімен ұзын өсінділері арқылы жалғасады. Буылтық [[құрт]]тар, [[буынаяқтылар]], [[тікентерілілер]] және [[моллюскілер]]де эволюциялық даму барысында жүйке жүйесінің түйінді түрі пайда болған. Түйіндердегі жүйке талшықтары өзара бір-бірімен ғана байланысып қоймай, тиісті рецепторлар және орындаушы органдармен ([[бұлшықет]], [[без]]дер) де байланысады. Белгілі бір қашықтықтан әсер қабылдау қабілеті дамып, ол сезім органдарымен байланыста болып, ағзаның бас бөлімінде орналасқан жүйке түйіндері үлкейіп, күрделілене түседі. Омыртқалы жануарлардың жүйке клеткалары, негізінен, орталық жүйке жүйесінен (жұлын мен мидан) тұрады. Омыртқалылардың [[эмбрион]]алдық дамуында жүйке жүйесі сыртқы ұрық қабықшасы – [[эктодерма]]дан (алғашқыда жүйке пластинкасы түрінде) дамып, кейін науашық, одан әрі бір-бірімен жақындаса келіп түтікке айналады. Жүйке түтігінің бас жағы үш ми көпіршігіне бөлінеді. Жүйке жүйесінің қалған бөлігінен жұлын жетіледі. [[Балық]]тардың алдыңғы миы жіктелмеген, бірақ артқы, ортаңғы миы және мишығы жақсы жетілген. [[Қосмекенділер]], [[бауырымен жорғалаушылар]]да алдыңғы ми [[көпіршік]]терінен аралық ми және екі ми [[жартышар]]ының алғашқы қабы дамыған. [[Құс]]тарда орталық, аралық ми және мишық айқын дамыған, ал ми қыртысы нашар жіктелген. Жоғары сатыдағы жануарлардың жүйке жүйесі дами келе жіктеліп, орталық жүйке жүйесі және [[периферия]]лық (шеткі) жүйке жүйесіне бөлінеді. Шеткі жүйке жүйесі – [[соматикалық жүйке жүйесі]]нен және [[вегетативтік жүйке жүйесі]]нен тұрады. Жүйке жүйесінің ең жоғары сатыдағы дамыған түрі адамдарда болады. [[Эмбриогенез]] кезінде жүйке түтігінің бас жағы 5 көпіршікке бөлінеді. Бұлардың алдыңғысынан үлкен ми сыңарлары мен аралық ми, ортаңғысынан ортаңғы ми, артқысынан [[варолий көпірі]] мен мишық және сопақша ми дамиды. Үлкен ми сыңарлары қыртысында көптеген [[жүлге]]лер мен [[иірім]]дер бар. Жүйке жүйесінің құрылымын, қызметін, дамуын зерттейтін ғылым неврология деп аталады. Адам ағзасындағы жүйкенің сезімталдығы мен қызметінің бұзылуы – жүйке жүйесінің ауруларын тудырады. Оларға орталық және шеткі жүйке жүйесі құрылымдарының өзгерістері, [[жүйке-психика аурулары]] ([[нервоз]]) жатады. Жүйке жүйесінің белгілі бір жеріндегі [[рефлекс]] процесіне қатысты ағзаның белгілі бір тіршілік әрекетін реттейтін нейрондар тобы – [[жүйке орталығы]] болады. Жүйке орталығын құратын нейрондар қозу және тежелу синапстері арқылы өзара байланысып, нейрон торлары деп аталатын күрделі жүйе құрайды.<ref>Балалар энциклопедиясы</ref>