|
'''Геосинклиналь''' (гео... және syn — бірге, klіno — еңістену) — 1) [[Жер]] қыртысының геосинклинальдік белдеу бойындағы ұзындығы ондаған, жүздеген, мыңдаған км, көлденеңі біршама қысқа, терең ойыс. Г.Геосинклиналь теңіз бассейні түбінде пайда болады; ойыстың екі жақ ернеуі арқылы терең жарылымдар өтеді, ортасын шөгінді және жанартаулық тау жыныстарының қалың қат-қабаттары толтырады. Ұзаққа созылған күшті тектоник. деформация әсерінен кейін ол үлкен таулардың бөлігіне — күрделі қатпарланған құрылымдарға айналады; 2) Жер қыртысының тектоник. қозғалыстары жиі байқалатын бөлігі. “Г.“Геосинклиналь ” терминін ғылымға енгізіп (1873), бұл ұғымды толықтырған американ геологы [[Дж. Дена. Француз]] геологы Э. Ог (1900) Г-ді платформаның сыңары ретінде қарады және оның ішкі құрылысы күрделі екенін, даму барысында ойыстар мен көтерілімдерге бөлінетінін көрсетті. Г.Геосинклиналь дамуының негізгі сатыларын неміс геологы [[Э. Краус]] белгіледі. Г-дерді алғаш [[Америка]] геологы [[Ч. Шухерт]] жіктеді, ал [[А. Грэбо]] олардың көшуі (миграциясы) жөніндегі пікірді айтты. Неміс геологы [[Х. Штилле]] Г-дердің дамуы мен магмалық процестер арасындағы байланыс заңдылығын ашты; ол Г-дерді эвгеосинклинальдер мен миогеосинклинальдерге ажыратуды ұсынды. [[А. Д. Архангельский]] ғылымға геосинклинальдік облыс деген ұғымды енгізді (1933). [[В. В. Белоусов]] Г.Геосинклиналь дамуындағы басты жалпы ерекшеліктерді ашты (1938 — 40). [[А. В. Пейве]] Г-дердің пайда болуы мен оның келешек эволюциясында басты орын алатын терең жарылымдар жөніндегі түсінікті енгізді (1945). [[Н.С. Шатский]] Г-дерді геосинклинальдік жүйелерге топтауға болатынын көрсетті (1947). [[М.В. Муратов]] пен [[В.Е. Хаин]] геосинклинальдік қатардағы құрылымдардың жіктелімін ұсынып, олардың даму сатыларын белгіледі. Белгілі бір бағытта созылып жататын жер қыртысының бөлігінде пайда болатын геосинклинальдік ойыстар біртіндеп даму нәтижесінде аса күрделі қатпарлы тау жүйесіне айналады. Ол дамудың екі сатысынан өтеді. Бастапқы кезде теңіздегі ойыстың түбі күрт төмендегенде, шөгінді жыныстардың қалың қат-қабаты өте мол жиылады. Осы кезде пайда болған жарылымдардан жанартау лавасы төгіледі. Келесі сатыда жер қыртысының көтерілуіне байланысты теңіз шегінеді де, геосинклинальдік ойыс біртіндеп тау жүйесіне айналады. Г-ді құрайтын жыныстар қатпарланып жиырылғанда ірі гранит интрузиялары енеді, ал қатпарлану процестері күшейгенде терең жарылымдар пайда болады, олар арқылы жоғары көтерілген магма жер бетіне төгіледі. Жоғары көтерілген магманың жылуы іргесіндегі жыныстарға әсер етуінен және күшті тектоник. қозғалыстардың әсерінен тау жыныстары метаморфтануға шалынады. Тектоник. күшті қозғалыстармен қатар жүретін магматизм әрекеттері геохим. күшті процестердің жүруіне себепші болады да, металл, бейметалл кен байлықтарының түзілуіне жағдай туғызады.[[ Жер]] қыртысының тік бағыттағы тербелу қозғалыстары, қатпарлану, түзілуі магматизм секілді құбылыстар Г-дің бір тұтас даму процесінің түрлі формаларына жатады, оның ішінде пәрменді көтерілетін (геоантиклиналь) және төмендейтін (ішкі Г-дер) белдемдер болады. Төмендеулер мен көтерілулер бір-бірімен шектесіп жатады. Көтерілген жыныстардың мүжілуінен көшкен жыныс формациялары ойпаңдарды толтырады. Көтерілу мен төмендеудің ерекшелігіне қарай шөгінді жыныс формацияларында белгілі бір тетелестіктер болады. Қатпарлар жиырылу, көтерілу белдемдерінен басталып, ойыстарға қарай ауысады. Г-дердің көтерілу белдемдерінде белгілі бір бағытқа созылған, біршама тар жарылымдар арқылы бірнеше бөлшекке бөлінген өте қалың қатпарлар, ойыстарда жайпақ брахиқатпарлар ([[брахиантиклиналь]], [[брахисинклиналь]]), күмбездер, бәктерлік ойыстарда диапир қатпарлар пайда болады. Жарылымдар Г.Геосинклиналь даму циклінің соңында байқалады, ал терең жарылымдар оның бүкіл даму барысында ешбір толассыз онымен қатар дамиды. Г-дер Г-дік белдеулерден, Г-дік облыс және Г-дік жүйелерге жіктеледі. Г-дік белдеулер — ұз. ондаған мың км өлшенетін платформалар арасында немесе оның шетін жағалай дамып өзіндік тектоник. режимімен сипатталатын енсіз аймақ. Жердің жаңа тарихында (неогенде), яғни кейінгі 1,6 млрд. жылда 5 Г-дік белдеу құрылған: 1) Тынық мұхиттық белдеу, ол шеңбермен тынық мұхитын қоршай орналасқан; 2) [[Жерорта]] теңіздік белдеу, ол Малай топаралдарымен қосылып, Еуразияның оңт. арқылы Африканың солт. батысынан Гибралтарға дейін созылып жатыр; 3)[[Орал]] — [[Моңғол]] — [[Охота]] белдеуі, ол сібір платформасын батысы мен оңт. айналып өтіп, батыс [[Еуропа]] мен [[Қытай]] —[[ Корей]] платформаларын бөліп жатыр; 4) Атланттық белдеу, ол [[Атлант]] мұхитының солт. құрлық жағалауларын қамтиды; 5) Арктикалық белдеу, ол Солт. мұзды мұхитты айнала орналасқан. Г-дік облыстар — Г-дің белдеулердегі созылмалы бағытта бөлінетін өзіндік құрылысы мен дамуы бар бөлігі. Г-дік жүйелер — аса қозғалмалы ұзынынан созылған, дамуының басында пәрменді төмендеген, ал соңғы сатысында күшті қатпарлану мен тау көтерілуіне шалынған жер қыртысы. Г-дер аймағында көптеген кен байлықтар шоғырланатындықтан оны зерттеудің мәні зор.
==Пайдаланылған әдебиет==
|
