Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады.

 

Сол жылдары профессор И.Н. Березинның дайындауымен «Шығыс тарихшыларының кітапханасы» сериясы бойынша жарық көрген Қадырғали бек Жалайырдың «Жами ат-тауарих» жылнамалар жинағы (1854) туралы зерттеу жазды. «Қазақтардың өздерінің шығу тегі туралы әңгімелерін Ұлы жүздің тарақ тамғалы жалайыр руының қазағы Қадырғали бек жазған «Жами ат-тауарихтағы» аңыздар да нақтылайды», – дейді Шоқан. Жылнама авторы Қадырғалидың өз тегі туралы: «осы тарихтың жазылуына себепші болған жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханға ата-бабасынан бері қызмет етіп келе жатқан тарақ тамғалы жалайырмын. Парсы тіліндегі Шыңғыснаме кітабынан түркшеге аудардым, ал кейінгі замандарда болғандарды өзі естіп-білгенім бойынша Алла тағала тауфих беріп, теріп жаздым», дегенін атап көрсетеді.<br>

Сол Оразмұхаммедтің әйгілі Шығай ханның немересі, Ондан сұлтанның ұлы, Тәуекел ханның немерелес інісі екенін Левшиннің, Небольсиннің, Савва Осиповтың жылнамасындағы деректермен, Сібір шекара басшылығы жинаған хандар шежіресіндегі кестемен дәйектейді. Жас Оразмұхаммедтің Сібір хандығының астанасы Ескердегі Тайбұға тұқымы Сейтектің ордасына отбасымен, хан кеңесшісі Қадырғали бекпен, жанына ерген жасауылдарымен бірге, жегжаттық рәсіммен қонаққа келіп, 1588 жылы Тобыл маңында саятта жүрген кезінде орыс воеводасы Данило Чулков алдап қолға түсірген, содан «аманат» ретінде Мәскеуге жөнелтілген тарихынан жақсы хабардарлығын байқатады. Орыстың Рюрик әулетінің соңғы патшасы Федор Ивановичтің оны сарайға жақындатып, қызметке тартқаны, таққа одан кейін отырған Борис Годуновтың өз билігі кезінде Оразмұхаммедті Ока өзені бойындағы Қасым патшалығының ханы етіп тағайындаған тарихын бұрыннан білетін Шоқан, профессор Березин дайындаған Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағындағы» деректерге ерекше тәнті болады. Сол замандағы орташығыс шежірешілері шығармаларының орындалу дәстүріне сәйкес, Борис патшаға мадақтау арнай отырып жазылған, қазақ тарихынан жаңа мәліметтер ұсынған тамаша туындының өзін қызықтырғаны сонша, ол жылнаманың Дала тарихына қатысты жазылған тарауларын орысшаға аударады. Оразмұхаммед ханның қадірлі төрт бегі болғаны, тақтың оң жағында жалайыр Қадырғали бек пен маңғыт Саманай бектің, сол жағында арғын Шәш бек пен қыпшақ Төкей бектің отыратындығына назар аударып, «сол кездегі қазақшаға өте жақын, нағыз шағатай-түрки тілінде жазылған» еңбектің қазақ жұртына да тән төл шығарма екендігін тап басып аңғарады.<br>

Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады.

 

 

=== [[Манас дастаны]] ===

 

Петерборда болған кезінде (1860—1861 жылдары) Шоқан Уәлиханов әртүрлі әскери және ғылыми мекемелерде жұмыс істеді. Қазақстан мен Орта Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысты. Шығыс елдерінің қолжазбаларын мұқият зерттеуді де жалғастырды. Оны Орыс географиялық қоғамы Шығыс тарихы туралы лекциялар оқуға шақырып тұрды.<br />

Алайда бір жылдан соң туберкулез ауруы меңдеп, дәрігерлердің айтуымен қымызбен емделу үшін елге, Сырымбетке оралуға мәжбүр болды. Туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, [[1862]] жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады. ''«Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді»'' деп жазады ол бұл туралы аға досы [[Фёдор Михайлович Достоевский|Достоевскийге]]. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, генерал-губернатор Дюгамель оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген өтірік сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды. Одан кейін даладағы жергілікті баскару ісін қайта ұйымдастыру жөніндегі шараларға қатысты. Шоқанның бұл мәселелер жөніндегі негізгі ойлары «Қырдағы мұсылманшылық туралы», «Қазақтардың көші-қоны туралы», «Сот реформасы туралы жазбаларында» баяндалады.<br />

 

[[1864]] жылы наурыз айында Шоқан полковник [[Черняев Михаил Григорьевич|Черняевтің]] шақыруымен [[Әулиеата |Әулиеата]] жорығына қосылады. Орыс империясының Оңтүстік Қазақстан мен [[Орта Азия]]ны Ресей қарамағына бағындыру мақсатын көздеген бұл жорыққа аудармашы, жергілікті халықпен бейбіт мәмілегерлік келісімдер жасау үшін қатысқан ол, Черняевтің Әулиеатаны (қазіргі Таразды) алу кезінде шәһар халқына жасаған жауыздығын көргесін, ары қарай экспедицияға қатыса алмайтынын жеткізеді. Полковниктің келісімімен, өзі қатарлы бірқатар офицермен бірге Алматыға кері қайтады. Сол жерден Омбы арқылы Петерборға барып, ғылыми жұмысын жалғастыруды да ойлайды

Алайда Алматыдан Омбыға қарай беттеп бара жатқан жолда денсаулығы тағы да сыр беріп, Алтынемел бекеті маңындағы аға сұлтан Тезек Нұралиннің ауылында ұзақ аялдап қалады. Сол ауылда (жазда Матай тауының теріскей баурайы, Күреңбел жайлауы, қыста Алтынемел асуының күнгей бетіндегі Төңірек атырабындағы қыстауда [оның соңғы хаттары осы Төңірек деген жерден жазылған]) тұрақтап қалады. Тезектің немере қарындасы Айсарыға үйленеді. Қыс кезінде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың 10 сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Матай тауының теріскей баурайындағы Көшентоған деген жердегі төрелер қорымына қойылады.