|
[[Сурет:Mayfly_on_Wall.jpg|thumb|right|190px|ЖӘНДІКТЕР]]
[[File:Sverchok-1.JPG|thumb|Alt=A.|[[Насекомдар]]]]
[[Сурет:BIEDRONA.JPG|thumb|right|190px|ЖӘНДІКТЕР]]
'''Жәндіктер, насекомдар''' – ''буынаяқтылар типіне жататын омыртқасыз жануарлар класы.'' Қазба қалдықтары [[девон кезеңі]]нен белгілі. Филогенетикалық шығу тегі көп аяқтыларға жақын, арғы тегі сақиналы құрттар деп есептелінеді. Жер шарында кең тараған, бір миллиондай түрі анықталған (барлығы бір жарым – екі миллион түрі болуы мүмкін). Жәндіктер екі класс тармағына бөлінеді: алғашқы қанатсыз жәндіктер және қанатты жәндіктер. Қазақстанда екі класс тармағына жататын 28 отряды, 550-ден астам тұқымдасы бар. Бұлардың дене тұрқы бірнеше мм-ден (ең майдасы трихограмма – 0,2 мм) 33 см-ге дейін жетеді. Жәндіктердің ең басты ерекшелігі: денесі 3 бөлімнен (бас, кеуде және құрсақ) тұрады. Денесін тығыз кутикула (эпителий клеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша) жапқан. Басында екі күрделі фасеттік көздері, қарапайым майда көзшелері, екі мұртшасы болады. Ауыз құрылысы қоректену әдісіне қарай бірнеше топқа бөлінеді. Инеліктер, тарақандар, дәуіттер, қоңыздардың аузы — кеміруге; көбелектер, шыбындардың аузы сұйық қоректі соруға; өсімдіктердің шырынымен және адамның, жануарлардың қанымен қоректенетін маса, бит, қандала, цикада, т.б. аузы шаншып соруға бейімделген; кейбір түрінде аузы (бөгелек, біркүндіктер) болмайды. Жәндіктердің жүруге, жүгіруге (тарақан, қоңыздар, т.б.), секіруге (шегіртке, шекшек, бүргелер), жүзуге (жүзгіш қоңыздар, т.б.), қазуға (бұзаубас, т.б.), жемін ұстауға (дәуіт, т.б.), гүл тозаңын жинауға (бал арасы) бейімделген аяқтары, ортаңғы және артқы буынында бір-бір жұп қанаттары бар. Тек қосқанаттыларда артқы кеуде буынындағы қанаттары – ызылдауыққа айналған. Жәндіктердің басым көпшілігінде ұшуға екі жұп қанаттарын (көбелектер, инеліктер, торқанаттылар, т.б.), кейбір түрі тек артқы жұбын (қоңыздар, т.б.) ғана қағады. Құрсағы көп бунақты, кейбір түрінде 11 бунақты. Құрсағында аяғы болмайды, бірақ олардың қалдықтары рудимент (жұмыртқа салатын мүшесі немесе шаншары, еркегінде – жыныс мүшесі) түрінде сақталған. Бұлшық еттерінің жиырылып-жазылуы бас миымен тығыз байланысты және оларға бұлшық еттен бөлінетін жиырылғыш белок – актомиозин әсер етеді. Жәндіктердің асқорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, артқы ішектен және сілекей бездерінен тұрады. Олар қорегіне қарай фитофагтар (өсімдік қоректілер), жыртқыштар, өсімдік шірнесімен қоректенетіндер, некрофагтар (өлексемен қоректенетіндер), сапрофагтар (басқа жануарлардың өлексесімен қоректенетіндер), қан сорғыштар, т.б. болып бөлінеді. Жәндіктер атмосфералық ауаны – трахея (кеңірдек) жүйесімен жұтады, ал суда тіршілік ететін дернәсілдерінде екінші реттік трахея не кутикулалы желбезек дамиды. Жәндіктердің дене температурасы тұрақсыз, сондықтан олар салқынқанды жануарлар тобына жатады. Қан айналу жүйесі нашар дамыған. Ол [[жүрек]] пен арқа қолқасынан құралған. Жүйке жүйесі бас миы, жұтқыншақ асты [[ганглия]] және құрсақ жүйке тізбегінен құралған. Жәндіктерде [[сезім]] мүшелері жақсы дамыған. Олар әр түрлі механикалық, химиялық, дыбыстық, көру, есту, терінің сезу қабілеті, т.б. көптеген тітіркенулерді қабылдай алады. Жәндіктер дара жыныстылар және оларда жыныс диморфизмі айқын байқалады. Бұлардың онтогенезі екі кезеңнен өтеді: толық түрленіп дамитындар және шала түрленіп дамитындар. Жәндіктердің биоценоз тұрақтылығын сақтауда айрықша маңызы бар. Олардың ішінде көптеген ауыл шаруашылығы мен орман зиянкестері де жеткілікті. Қазақстанда әр түрлі қоңыркөбелектер, астық қоңыр көбелегі, жапырақ ширатқыштар, [[мүр]] көбелектер, өсімдік [[бит|биттері]], жапырақ жегілер, т.б. – зиянды жәндіктер; [[бит]], [[бүрге]], [[маса]], [[шіркей]], [[сона]], т.б. – қан сорғыш жәндіктер; тарақан, үй қара шыбыны, цеце шыбыны, т.б. – аса қауіпті ауру қоздырғышын тарататын жәндіктер; бал арасы, тұт жібек көбелегі сияқты пайдалы жәндіктер кездеседі. Сонымен қатар ара, көбелек, т.б. жәндіктер өсімдікті тозаңдандырады; құмырсқа, қоңыз дернәсілдері топырақты қопсытады. Жәндіктердің сирек және жойылып бара жатқан 200-дей түрі ([[Тянь-Шань]] апполоны, әсем [[барылдауық қоңыз]], [[махаон]], сары көбелектің кейбір түрлері, т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. ▼[[Сурет:Cetonia-aurata.jpg|thumb|right|190px|ЖӘНДІКТЕР]]
<ref> Қазақ энциклопедиясы, 7 том </ref>
[[Сурет:Insects in Brockhaus 1937.jpg|thumb]]
==Сілтемелер==
[[Сурет:Wenceslas Hollar - Forty-one insects.jpg|thumb]]
▲''' Жәндіктер, насекомдарЖӘНДІКТЕР''' , насекомдар (Insecta) – ''[[буынаяқтылар типі|буынаяқтылар типіне ]] жататын [[омыртқасыз жануарлар ]] класы. '' Қазба қалдықтары [[девон кезеңі]] нен кезеңінен белгілі. [[Филогенетикалық шығу тегі ]] көп аяқтыларға жақын, арғы тегі [[сақиналы құрттар ]] деп есептелінеді. Жер шарында кең тараған , бір1 миллиондаймлн-дай түрі анықталған (барлығы бір жарым1,5 – екі2 миллионмлн. түрі болуы мүмкін). Жәндіктер екі класс тармағына бөлінеді: алғашқы [[қанатсыз жәндіктер ]] және [[қанатты жәндіктер ]]. Қазақстанда екі2 класс тармағына жататын 28 отряды , 550-ден астам тұқымдасы бар. Бұлардың [[дене тұрқы ]] бірнеше мм-ден (ең майдасы – [[трихограмма ]] – 0,2 мм) – 33 см-ге дейін жетедіболады. Жәндіктердің ең басты ерекшелігі : – денесі 3 бөлімнен (бас, кеуде және құрсақ ) бөлімдерінен тұрады. Денесін тығыз [[кутикула ]] ( [[эпителий ]] клеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша) жапқан. Басында екі күрделі [[фасеттік көздер|фасеттік көздері ]], қарапайым майда көзшелері, екі мұртшасы болады. Ауыз құрылысы қоректену әдісіне қарай : бірнеше топқа бөлінеді. Инеліктер[[инеліктер]], [[тарақандар ]], [[дәуіттер ]], қоңыздардың аузы — кеміруге; [[көбелектер ]], шыбындардың аузы сұйық қоректі соруға; өсімдіктердің шырынымен және адамның, жануарлардың қанымен қоректенетін [[маса ]], [[бит ]], [[қандала ]], [[цикада ]], т.б. аузы шаншып -соруға бейімделген ;. Жәндіктердің кейбір түрінде аузы болмайды ( [[бөгелек ]], [[біркүндіктер ]]) . болмайды[[Үш бунақты]] (алдыңғы, ортаңғы және артқы) кеудесінде (әр буынында жұптан) алты аяғы болады, жәндіктердің ежелгі атының [[алтыаяқтылар]] (Нexapoda) деп аталуы осыған байланысты. Аяқтары жамбасша, [[ұршықбас]], сан, [[сирақ]] және табаннан тұрады. Жәндіктердің жүруге, жүгіруге ( [[тарақан ]], [[қоңыздар |қоңыздарда]], т.б.) ,; секіруге ( [[шегіртке ]], [[шекшек ]], [[бүргелер ]]) ,; жүзуге ( [[жүзгіш қоңыздар ]], т.б.) ,; қазуға ( [[бұзаубас ]], т.б.) ,; жемін ұстауға ( [[дәуіт ]], т.б.) ,; гүл тозаңын жинауға ( [[бал арасы ]]) бейімделген аяқтары , ортаңғыболады. Ортаңғы және артқы буынында бір-бір жұп қанаттары бар. Тек қосқанаттыларда артқы кеуде буынындағы қанаттары – [[ызылдауық|ызылдауыққа ]] айналған. Жәндіктердің басым көпшілігіндебөлігінде ұшуға екі жұп қанаттарын ( [[көбелектер ]], [[инеліктер ]], [[торқанаттылар ]], т.б.), кейбір түрі тек артқы жұбын ( [[қоңыздар ]], т.б.) ғана қағады. Құрсағы көп бунақты, кейбір түрінде 11 бунақты. Құрсағында аяғы болмайды, бірақ олардың қалдықтары [[рудимент ]] (жұмыртқа салатын мүшесі немесе шаншары, еркегінде – жыныс мүшесі) түрінде сақталған . Жәндіктердің бұлшық еті тек көлденең жолақты. Ет талшықтарының саны 1,5 – 2 мыңға жетеді. Бұлшық еттерінің жиырылып-жазылуы бас миымен тығыз байланысты және оларға бұлшық еттен бөлінетін жиырылғыш белок – [[актомиозин ]] әсер етеді. Жәндіктердің асқорытуас қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, артқы ішектен және сілекей бездерінен тұрады. Олар қорегіне қарай [[фитофагтар ]] (өсімдік қоректілер), [[жыртқыштар ]], өсімдік шірнесімен қоректенетіндер, [[некрофагтар ]] (өлексемен қоректенетіндер), [[сапрофагтар ]] (басқа жануарлардың өлексесімен қоректенетіндер), [[қан сорғыштар ]], т.б. болып бөлінеді. Жәндіктер атмосфералық ауаны – [[трахея жүйесі|трахея (кеңірдек) жүйесімен ]] жұтады, ал суда тіршілік ететін дернәсілдерінде екінші реттік трахея не [[кутикулалы желбезек ]] дамиды. Жәндіктердің дене температурасы тұрақсыз, сондықтан олар салқынқанды жануарлар тобына жатады. Қан айналу жүйесі нашар дамыған. Ол [[жүрек ]] пен арқа қолқасынан құралған. Бірнеше камераларға бөлінген. Осы камералар бір бағытта жиырылып қанды (гемолимфаны) артқы жағынан қолқаға қарай сырғытады. Гемолимфа қолқадан бас қуысына, одан кеуде және құрсақ бөлігіне ағып, қайтадан жүрекке құйылады. Зәр шығару жүйесі – [[мальпиги]] түтікшелері. Бұл суды және организмге қажетті еріген затты гемолимфаға өткізеді, ал сіңбей қалған заттар артқы ішекке түсіп, аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады. [[Жүйке жүйесі ]] бас миы, жұтқыншақ[[жұтыншақ асты [[ганглия]] және құрсақ жүйке тізбегінен құралған. Жәндіктерде [[сезім ]] мүшелері жақсы дамыған. Олар әр түрлі [[механикалық ]], [[химиялық ]], [[дыбыстық ]], [[көру ]], [[есту ]], терінің сезу қабілеті, т.б. көптеген тітіркенулерді қабылдай алады. Жәндіктер дара жыныстылар және оларда [[жыныс диморфизмі ]] айқын байқалады. Бұлардың [[онтогенез|онтогенезі ]] екі кезеңнен өтеді: толық түрленіп дамитындар және шала түрленіп дамитындар. Жәндіктердің [[биоценоз ]] тұрақтылығын сақтауда айрықша маңызы бар. Олардың ішінде көптеген ауыл шаруашылығышаруашығы мен орман зиянкестері де жеткілікті .: Қазақстанда әр түрлі қоңыркөбелектер[[қоңыр көбелектер]], [[астық қоңыр көбелегі ]], [[жапырақ ширатқыштар ]], [[мүр көбелектер]] көбелектер, [[өсімдік [[бит|биттері]], [[жапырақ жегілер ]], т.б. – [[зиянды жәндіктер ]]; [[бит]], [[бүрге ]], [[маса]], [[шіркей]], [[сона]], т.б. – [[қан сорғыш жәндіктер ]]; [[тарақан ]], [[үй қара шыбыны ]], [[цеце шыбыны ]], т.б. – аса қауіпті ауру қоздырғышын тарататын жәндіктер; [[бал арасы ]], [[тұт жібек көбелегі ]] сияқты– пайдалы жәндіктер кездеседі. Сонымен қатар [[ара ]], [[көбелек ]], т.б. жәндіктер өсімдікті тозаңдандырады; [[құмырсқа ]], [[қоңыз ]] дернәсілдері топырақты қопсытады. Жәндіктердің сирек және жойылып бара жатқан 200-дей түрі ([[Тянь-Шань ]] апполоны ]], әсем [[ әсем барылдауық қоңыз]], [[махаон]], [[сары көбелек|сары көбелектің ]] кейбір түрлері, т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның « [[Қызыл кітап|Қызыл кітабына ]]» енгізілген.
<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
<references/>
==Сыртқы сілтемелер==
[http://www.sciteclibrary.ru/ensiclopedy/inse/] Жәндіктер
* [[Бит]]
* [[Маса]]
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат: Жәндіктер]]
|
