Қола дәуірі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Luckas-bot (талқылау | үлесі) ш r2.7.1) (Боттың үстегені: ne:कांस्य युग |
VirusMaster (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[Сурет:Collier de Penne.jpg|thumb|250px| Қола дәуірі - [[:fr:Muséum de Toulouse|Muséum de Toulouse]]]]
'''Қола дәуірі'''<ref name="source1>Қазақ энциклопедиясы</ref> – адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени кезең. Ол [[қола]] металлургиясының кең қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауға арналған негізгі материалға айналуымен сипатталады. Бұл кезде [[неолит]] дәуірінің мәдениеті дамып, металл игеріле бастады. Негізінен, қола дәуірі мәдениеттері осы металл кендері көп жерлерде дамыды. Мұндай өңірлерде дайындалған [[қола]] бұйымдар бірте-бірте іргелес жатқан жерлерге де тарады. [[Адам]] баласы [[мыс|мысты]] [[энеолит]] дәуірінде игерген болатын. Оған қарағанда, қоланың қатты әрі берік болуы құрал-саймандардың сапасын арттырып, еңбек өнімділігін жоғарылата түсті. Қола дәуірінің хронологиялық шегі б.з.б. 4-мыңжылдықтың аяғы мен б.з.б. 1-мыңжылдықтың басын қамтиды. Ежелгі қола құралдары Оңтүстік [[Иран]], [[Түркия]] мен Месопотамиядан табылды. Кейінірек олар [[мысыр|Мысырға]] (б.з.б. 4-мыңжылдық аяғы), [[Үндістан|Үндістанға]] (б.з.б. 3-мыңжылдық соңы), [[Қытай|Қытайға]] (б.з.б. 2-мыңжылдық ортасы) және [[Еуропа|Еуропаға]], [[Қазақстан|Қазақстанға]] (б.з.б. 2-мыңжылдық) тарады. Қола дәуірінің [[Америка|Америкада]] өз тарихы бар. Мұнда металлургия орталығы [[Перу]] мен [[Боливия]] жерінде болды. [[Африка|Африкадағы]] қола дәуірі туралы мәселе археологиялық зерттеулердің жеткіліксіздігіне байланысты әлі толық шешілмей келеді.
Қола дәуірінде [[Азия|Азияда]] бұрын қалыптасқан қала мәдениеті (Месопотамия, Элам, Мысыр, Сирия) одан әрі дами түсті және жаңа мәдениеттер (Үндістанда – Хараппа, Қытайда – Инь) қалыптасты. Мұндай жағдай Еуропада да байқалды. Қала жұрттары, сарайлар, жергілікті жазу, т.б. деректер Еуропадағы өзіндік мәдени орталық еді. Бұл дәуірде кен қорына бай Кавказдың маңызы зор болды. Ол Шығыс Еуропаның далалық аудандарын [[мыс]] бұйымдарымен жабдықтайтын [[Еуразия|Еуразиядағы]] ең ірі металлургия орталықтарының біріне айналды.
Қазақ жерін сол тұста мекендеген тайпалардың осы кезеңдегі мәдениеттері қола дәуірі ескерткіштері алғаш ашылған жерлердің атымен – [[Андрон мәдениеті]], [[Беғазы-Дәндібай Мәдениеті|Беғазы-Дәндібай]] мәдениеті деп аталады. Қазақстандық археологтардан қола дәуірі бойынша [[Орталық Қазақстан|Орталық Қазақстанды]] [[Марғұлан Әлкей Хақанұлы|Ә.Марғұлан]] мен [[Ақышев Кемел|К.Ақышев]], [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстанды]] А.Оразбаев, [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстанды]] [[Черников Сергей Сергеевич|С.С. Черников]] пен А.Г. Максимова зерттеп, әр аймақтардағы өзгешеліктерді ашып көрсетті. Қола дәуірін кезеңге бөлуде зерттеушілер арасында әр алуан пікірлер бар. Қазақ жеріндегі қола дәуірі мәдениеттерінің басталуы мен дамуын [[Марғұлан Әлкей Хақанұлы|Ә.Марғұлан]] негізгі үш кезеңге бөледі. Алғашқы кезеңі – ортаңғы; өркендеп дамыған кезеңі – [[Нұра]] және [[Атасу]] сатылары; соңғы кезеңі – өтпелі сәт пен [[Беғазы-Дәндібай Мәдениеті|Беғазы-Дәндібай]] мәдениетінен тұрады. Қола дәуірндегі экономиканың басты екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің өсуіне, белгілі бір еңбек саласына маманданудың күшеюіне, қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістерге жеткізді. Көптеген көне кен орындарынан [[мыс]] ([[Жезқазған Мыс Кені|Жезқазған]], [[Зырянов Кен Байыту Кешені|Зырянов]], Қаршыға, Жалтыр, Ащылы, Ұратөбе, Күшікбай), қалайы ([[Атасу кенді ауданы|Атасу тауы]], [[Қалба Жотасы|Қалба]] мен [[Нарын жотасы|Нарын жоталары]]), [[алтын]] (Степняк, Қазаншұңқыр, Балажал, Ақжал, Дайбай, Майқапшағай, Ақабек) кентастары алынды (қола Ежелгі кен қазбалары). [[Тас]] және [[балшық]] құйма қалыптарда шаруашылыққа және тұрмысқа қажетті құралдар (орақ, балта, қанжар, пышақ, найза мен жебе ұштары, т.б.) құйылды. Сәндік заттар (ілгек, тізбек, білезік, моншақ, өңіржиек, сырға, т.б) жасалды. Қазақстан аумағын қола дәуірінде мекендеген тайпалардың әр түрлі материалдан ([[металл]], [[тас]], [[сүйек]], [[қабыршақ]]) алуан түрлі заттар (еңбек құралдары, [[қару-жарақ]], сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар) жасауда жоғары шеберлікке жеткені аңғарылады. Олар соғу, құю, қақтау, қысып өрнектеу, тегістеп жылтырату техникасын жақсы меңгерді, қатты материалдан жасалған заттарға өрнек сала білді. Қоныстарын өзендердің жайпақ жағасына, кең жайылмаға, мүйіске, кейде [[көл]] маңына салды. Қоныстар 6–10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды. Тұрғын үйлері жартылай жертөлелер мен жер бетіндегі үйлер болып бөлінеді. Жартылай жертөлелер дәліз сияқты шығар аузы бар тік бұрышты, сопақ және сегіздік тәрізді салынды. Қабырғаларды бойлай тік бағандар орнатылды, арасына ағаштар немесе шарбақтар қойылып, балшықпен сыланған. Тұрғын үйлер аумағы 100 шаршы метрден 300–400 шаршы метрге дейін жетті. Орталық және [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстанда]] [[ағаш]] аз болғандықтан, тұрғын үй қабырғаларына тас көп қолданылды. Жер үстіндегі үйлердің қабырғалары бөренелерден жасалды. Қоныстарға жақын жерде рулық зираттар болды. Қабірлердің үсті айнала жалпағынан салынған немесе қырынан қойылған және қазылып орнатылған тақта тастардан тік бұрышталып, шаршыланып, дөңгелектеніп қоршалды, кейде обалар да етегінен тақта тастармен айнала көмкерілді.
7-жол:
==Пайдаланған әдебиетттер==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
| |||