|
Бабырнама—«'''Бабырнама'''» – тарихи шығарма, Орталық [[Орта Азия]] халықтарына ортақ құнды [[мұра]]. Авторы —– [[Моғол империясы|Моғол империясының]] (1526 — 1558[[1526–1958]]) негізін қалаған [[Захир әд-Дин Мұхаммед БабыранамаБабыр]]. [[Түркі]] (шағатай) тілінде 1526 – 1530[[1526–1930]] жылы жазылған. [[кітапКітап]] —– [[Темір]] әулеті құрған мемлекеттердің құрылымын, әдет-ғұрпын, [[салт-санасы|салт-санасын]] және [[топонимика|топонимикасын]] зерттейтін тарихшы, [[этнограф]], [[географ|географтар]] үшін және [[орта ғасыр|орта ғасырда]] [[түркі тілі|түркі тілінде]] жазылған әдеби, [[ғылым]]ғылыми шығармаларды зерттеумен айналысатын [[әдебиет|әдебиетшілер]] мен [[тіл]] мамандарына қажетті құнды еңбек. “Б.”«Бабаранамада» мәліметтердің молдығы, тілінің байлығы жағынан ерекше туынды. Шығарма [[Темір]] әулетінің билік құрған ұрпақтарына тарихи мінездеме бере отырып, 15—1615–16 ғасырлардағы [[Ферғана]], [[Хиндустан]] аймағындағы (бүгінгі Орталық [[Орта Азия]] мемлекеттері, [[Ауғанстан]], [[Пәкстан]], [[Үндістан]]) елдердіңелдерінің, халықтардыңхалықтарынының тарихы, [[Темір әулеті]] мен [[Мұхаммед Шайбани]] арасындағы, [[Моғолстан|Моғолстандағы]] тақ таласы, [[билік]] және [[жер]] үшін жүргізілген соғыстар жайлы егжей-тегжейлі сөз етеді. Бабыр бұл өлкелердің, әсіресе, Ферғана мен Кабул, Солтүстік Үндістанның шаруашылығына, байлығына, халықтардың әдет-ғұрпына ерекше тоқталады. Үлкенді-кішілі қалалардың ([[Ақсикент]], [[Кабул]], [[Шаш]], [[Бұхара]], т.б.) салынуы, [[архитектура|архитектурасы]], қирауы, [[Сырдария]], [[Жетісу]] бойындағы елді мекендер туралы жазады. [[Орта ғасырлар|Орта ғасырлардағы]] [[Алмалық]] ([[Жаркент]] түбінде), [[Алмату]] ([[Алматы]]), [[Янги]] ([[Таразкент]]) қалаларына тоқталып, бұлардың [[моңғол|моңғолдар]] мен [[Шайбани әулеті]] билеушілерінің кесірінен қирағаны айтылады. Бұл қалалар маңында бау-бақшалар, түрлі жабайы жемістер, [[Орта [Азия]] мен [[Үндістан]] тауында жан-жануарлардың ондаған түрлері болғандығы баяндалады. Бабыр өз естелігінде белгілі оқиғаға, [[адамБабыр]] мінезіне және махаббатқа арналған өлеңдерін келтіріп, кейде дүниетанымдық көзқарастарын да білдіреді. Мұнда “Тарих-и Рашидидің” авторы [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] туралы да дерек бар. Бабыр дүние салысымен шығарма парсы тіліне (ауданыауд. [[Абд ул-Рахым]]), одан ағылшын тіліне тәржімаланған. Шығарманың қолжазбасын [[Н. И. Ильминский]] орыс тіліне аударып, [[1857]] жылы Қазан қаласында, ал [[А.С. Беверидже]] [[1905]] жылы [[Лондон|Лондонда]] бастырып шығарды. “Бабырнама”«[[Бабырнама]]» ағылшын ([[1826]], [[1921]]), [[француз]] ([[1871]]), [[орыс]] ([[1943]], [[1958, “Бабирнаме”, Ташкент]]), [[өзбек]] (1960, “Бобирнома”, Тошкент), [[Қазақ1960]]), қазақ тілдерінде ([[1990, 1993]], [[Алматы1993]]) жарық көрді. [[1980]] жылы [[француз тілі|француз тіліндегі]] жаңа аудармасына және оның басылуына ынталы елдердің ([[КСРО]], [[Ауғанстан]], [[Үндістан]]) ғалымдарының қатысуымен [[ЮНЕСКО]] тарапынан арнаулы комиссия құрылды. “Бабырнама”-ның«Бабырнаманың» осы аудармасы [[француз]] ([[1985]], 2-рет), [[түрік]] ([[1987]]), [[жапон]] ([[1995]], [[1996]]) тілдерінде басылды. “Бабырнама”-ның«Бабырнаманың» 460 жылдығы халықар.халықаралық деңгейде тойланып, “«[[Бабырнама]] және Шығыс Ренессансы ”]]» деген тақырыпта ғыл.ғылыми-теориялық конференция өтті ([[1990]], 22 — 2622–26 қазан, [[Ташкент]] қаласы). <ref>Қазақ Энциклопедиясы, 1 том</ref>Бабыр тек жалаң саясатшы, жауынгер қолбасшы ғана болмаған, сонмыен бірге ол XVI ғасырдың атақты ойшылдарының бірі. Бабыр жазушы-ғалым ретінде өз артынан едәуір әдеби мұра қалдырған адам. Оның біздің заманымызға жеткен еңбектерінің ішінен «Бабырнаманы», «Мубайин» атты өлеңдер жинағын, «Хәтти Бабри» атты өзі жасаған жаңа алфавитті, махаббат тақырыбына жазылған көптеген газелдер мен төрт жолдық өлең шумақтарын ерекше атуға болады. Бабыр сонымен бірге музыка, поэзия және соғыс туралы да көптеген трактаттар жазған. Бірақ өкінішке қарай, оның бұл еңбектері біздің заманымызға жетпеген.
<ref name=source1>Қазақ энциклопедиясы</ref>
== Пайдаланған әдебиет<span/>==
Бабыр еңбектерінің іішінде «Бабырнаманың» алатын орны ерекше. Бабыр парсы тілін жақсы білгенімен, «Бабырнаманы» өзінің ана тілі — түркі тілінде жазған. Бұл шығарма Бабырдың есейген шағында, патша болып тұрған кезінде, Үндістанда жазылған. Сондықтан да автор мұнда көбінесе өзінің жастық шағын, өзі туып өскен жерлерді сағынышпен еске түсіреді. Кітап сол кездің әдебиетіне тән сөзуарлық, тақуалық, тілмарлықтан аулақ, халыққа түсінікті қарапайым тілмен жазылған. Шығарманың басты кейіпкері автордың өзі. Шығармада, ол бір жағынан, айлакер, саясатшы, қатал қолбасшы ретінде көрінсе, екінші жағынан, әдебиетке, өнерге, ғылымға ерекше ықыласпен қараған, қамқорлық жасаған кісі болып танылады.
Бірақ «Бабырнама» — тек түрік монархының ғана өмірбаяны емес, сонымен бірге ол өз заманының тамаша тарихы. Бұдан XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында Орта Азия, Хорасан, Ауғансытан және Үндістанда болан саяси оқиғалар мен ұрыстар тарихын анық көресін. Автор сонымен бірге өз замандастырының — әмірлері мен бектердің, ақындар мен ғалымдардың, суретшілер мен зергелердің тамаша бейнесін бере білген. Олардың түрі, киімі, әдет-ғұрпы, талғамына дейін бастан аяқ суреттеген. Сол сияқты өзі жүрген елдің географиялық жағдайын, ауа райы, шаруашылығын, кәсіпшілігін де жазып отырған.
«Бабырнамада» суреттелетін үстем өкілдерінің ішінен Омар Шайхы, Сұлтан Ахмет, Сұлатн Махмұд, Хұсайын Байқара бейнелері ерекше орын алады. Бұлардың іс әрекеттері үлкен тарихи оқиғаларға байланысты берілген. Мәселен, Бабыр бір кездегі әрі ақылды, әрі батыр Хусайын-Байқараның кейін азғындыққа салынып, қоян жүрек қорқақ адамға айналғанын әсем суреттейді. Міне соның нәтижесінде Хусайын Бақара билеген Герат хандығы азып тохып кеткен. Кітапта сонымен бірге падишах пен әмірлерге, әскер басыларымен тарихандарға да елеулі орын берілген. Өйткені бұлар Орта Азия мен Хорасанның XV-XVI ғасырладағы тарихында елеулі роль атқарған. Бабыр тархандар мен әскер басылардың қорқаулығын, сарандығын, мансапқорлығын шебер суреттейді. Олардың қандай жолмен болса да, басып алуға тырысқан әрекеттерін әшкерелейді.
Бабыр өз кітабында тек әмірлер мен тархандардың ғана бейнелерін жасамаған, сонмыен бірге ол заманда өмір сүрген Орта Азияның аса ірі мәдениет және әдебиет қайраткерлерінің де бейнелерін бере білген. Ол тәжік әдебиетінің ұлы классигі Абдрахман Жәми, түркі әдеби тілінің негізін салушы Әлішер Науаи, XVI ғасырдың атақты суретшілері Камаладдин Бекзад, Шах-Музаффар және басқалар туралы өте жоғары пікір айтады. Мәселен, Бабыр Әлішер Науаи жөнінде былай деп жазады: «Әлішер бек теңдесі жоқ адам еді. Түркі тілінде өлең жазғандардың ішінде одан көп және одан жақсы жазғаны жоқ. Әлішер бек сияқты ғылым мен өнерге қамқорлық жасаған адам бұран-сонды болды ма? Ұста бекзад пен Шах Музаффар да Әлішердің қамқорлығы мен көмегінің арқасында өз өнерлерін өрістетіп, үлкен атаққа ие болды. Ол салдыран пайдалы құрылыстар сияқты жүргізген адам кемдекем»
«Бабырнамадан» бұдан басқа да көптеген құнды материалдар табуға боады. Жалпы Орта Азияны, Ауғаныстанның және Үндістанның XV-XVI ғасырлардағы тарихы жөнінде мәлімет алғысы келгендердің қай-қайсысы болса да «Бабырнамаға» соқпай кете алмайды.
==Cілтеме==
{{wikify}}
[[Санат:тұлғалар]]
[[en:Baburnama]]
[[es:Baburnama]]
[[ru:Бабур-наме]]
[[tr:Babürnâme]]
|
