Қатерлі ісік: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Arystanbek (талқылау | үлесі) ш clean up using AWB |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[File:Colon cancer 2.jpg|thumb|[[Тоқ ішек]] кесіндісіндегі инвазивті қатерлі ісік]]
'''Қатерлі ісік''' – тұтас организмнің жүйкелік-эндокриндік реттеулеріне бағынбай, өз бетінше дербес өсетін, құрылымы мен қасиеттерінде шыққан тін жасушаларынан үлкен алшақтықтары бар, шексіз бөлініп көбейетін және жаңадан қабылдаған қасиеттерін туынды жасушаларына бере алатын, дерттік өзгерістерге ұшыраған жасушалардың тым артық өсіп-өніп кету
==Жалпы мағлұматтар==
Line 18 ⟶ 15:
Қатерлі [[ісік]] жайлы ХІХ ғасырдың ортасына дейін [[теория]]лар мен негіздерге айналдырғанмен оның денеде даму механизімі жөнінде ешқандай ақпарат болған жоқ. Бұл процесс түсінігін неміс дәрігері [[Рудольф Вирхов]]тың үлесі қосылды, ол қатерлі [[ісік]] сияқты дәл сау [[тін]]дер [[жасуша]]ларынан құрастырылатының және [[ісік]]тің [[миграция]]сы бойынша таралатының түсіндірді.
==Этиологиясы==
Қатерлі ісік дамуына бірнеше факторларды атауға болады:
* Химиялық факторлар;<br>
* Физикалық факторлар;<br>
* Биологиялық факторлар;<br>
[[File:Cancer smoking lung cancer correlation from NIH.svg|thumb|[[Темекі шегу]] және өкпе қатерлі ісігінің арақатынасы]]
=== Химиялық факторлар ===
Әрт.рлі химиялық заттардың әсерлерінен өспенің басқа түрлері де дамитыны белгілі болды. Мәселен, адамдардың кәсібіне қарай ([[Анилин|анилинді]] бояу өндірістерінде істейтін, автокөліктердің жолдарын қаптайтын жұмысшылардың араларында) өспе жиірек дамитыны анықталды. Өспе дамуына әкелетін химиялық заттар канцерогендер деп аталады.
Химиялық [[Канцероген|канцерогендерге]] 1000-нан астам қосындылар жатады:
* көп циклді хошиісті көмірсутектер (диметилбензантрацен, [[Фенантрен|фенантрен]], 3, 4-бензпирен т. б.);<br>
* циклді аминдер ([[Нафтиламин|нафтиламин]], [[Бензидин|бензидин]]);<br>
* бейорганикалық химиялық заттар ([[Хром|хром]], [[Қорғасын|қорғасын]], [[Никель|никель]], [[Бериллий|бериллий]], [[Мышьяк|мышьяк]], [[Кадмий|кадмий]] т. б.).
Аталған канцерогендердің көбісі [[Темекі|темекі]] түтінінің құрамында кездеседі. Сол себепті, темекі шегушілер шекпейтіндерге қарағанда өкпенің қатерлі ісігіне шалдығу мүмкіншіліктері жоғары<ref>Патофизиология - Ә.Нұрмұхамбетұлы, Алматы, 2011 жыл</ref>.
=== Физикалық факторлар ===
[[File:Photography of nodular melanoma.jpg|thumb|[[Меланома|Меланоманың]] себептерінің бірі - ультракүлгін сәулелену]]
Физикалық факторларға иондаушы сәуле, [[Ультракүлгін сәулелену|ультракүлгін сәуле]], [[Нейтрон|нейтрондар]] мен [[Протон|протондар]] т.б. жатады. Иондаушы сәуле барлық ағзалардың дерлік ісігін шақыруға қабілетті, бірақ жиі – тері мен сүйектердің ісіктерін, лейкоздар және эндокринтәуелді ісіктер (сүт безі мен аналық бездердің ісігі) шақырады.Күн сәулесінің ұзақ әсері (олардың ультракүлгін спектрі) терінің ашық жерлеріндегі (бас, мойын, қол) [[Меланома|меланоманың]] негізгі индукторы болып табылады. Бұл тұрғыда терісі және шаштары ашық түсті болатын сары адамдардың сезімталдығы жоғары болады.
=== Биологиялық факторлар ===
[[File:Papillomavirus capsid.png|thumb|Папилломавирустың үш кеңістікті реконструкциясы]]
Биологиялық факторларға [[Онковирустар|онковирустар]] жатады. Жануарларда ісіктер шақыратын көптеген ДНҚ-лы (мысалы, SV40 маймыл вирусы) және РНҚ-лы немесе ретровирустар (мысалы, [[Раус саркомасы|Раус саркомасының]] вирусы) белгілі. Адамның кейбір ісіктерінің де этиологиясы вирусты екені туралы мәліметтер бар: [[Беркитт лимфомалары]], жұтқыншақтың мұрын бөлігінің карциномасы (Эпштейн—Баррдың ДНҚ-лы вирусы), жатыр мойнының карциномасы ([[Папиллома|папиллома]] вирусы), сонымен қатар, ересектердің Т-жасушалық лейкозы (HTLV-1 ретровирусы) және т.б. жалпы алғанда вирустар адамның онкологиялық ауруларының кішігірім тобына «жауапты» болса керек.
== Патогенез ==
Қатерлі ісік дамуының (жасуша деңгейінде) үш сатысын ажыратады:
* инициация - бастау;<br>
* промоция - жалғасы, алға жылжу;<br>
* прогрессия - даму.
=== Инициация ===
[[Жасуша|Жасушаның]] біріншілік зақымдануы — жасушалық көбеюді реттейтін [[Ген|гендердің]] біреуінде әртүрлі химиялық және физикалық факторлардың әсерінен [[Мутация|мутация]] пайда болуымен сипатталады. Жасуша «инициацияланған» болады, яғни, шексіз бөлінуге қабілетті, бірақ бұл қабілетін көрсетуге қосымша жағдайларды қажет етеді. Сау жасушаның "инициацияланған жасушаға" айналуына бірнеше себептер бар:
* протоонкогендердің белсенді онкогендерге айналуы;<br>
* жасушалардың өсуін, көбеюін тежейтін нәруыздардың түзілуін қадағалайтын тежегіш (супрессор) гендердің белсенділігі жоғалуынан немесе тым қатты азайып кетуінен;<br>
* [[Апоптоз|апоптоз]] дамуының зақымдалуы;<br>
* [[ДНҚ]] репарациясының бұзылысы;
=== Промоция ===
[[ДНҚ]] зақымдамайтын, [[Канцероген|канцероген]] болып табылмайтын, бірақ инициацияланған жасушаларға созылмалы әсері ісік пайда болуына әкелетін көптеген химиялық заттар промоторлар (жиі форбол эфирлері) болады. Инициацияланған жасушалардың қауіпті көлеміне әкелетін жасуша бөлінуін ынталандыру әсері промоцияда негізгі болып табылады. Сау жасушаны өз беттерінше ісік жасушасына айналдырмайтын кейбір ықпалдар организмде бұрын пайда болған ісік жасушаларының бөлінуін арттырып, ісік түйіні пайда болуына әкеледі. Мәселен, [[Егеуқұйрықтар|егеуқұйрықтардың]] терісіне бір рет диметилбензантрацен (ДМБА) жағу қатерлі ісік дамуына әкелмейді. Ал, осы ДМБА теріге жаққан соң іле-шала, өз бетінше [[Канцероген|канцероген]] болмайтын кротон майымен майласа, онда теріде қатерлі ісік дамиды. Кротон майын ДМБА-нің алдында немесе одан кейін көп кешеуілдетіп жақса да ісік дамымайды. ДМБА-нен кейін скипидармен майлауда ісік дамуына әкелмейді. Сонымен ДМБА сау жасушаны ісік жасушасьша айналдыратын ықпал болса, кротон майы ісік жасушаларын әсерлендіріп, олардың бөлініп-көбеюін күшейтетін ықпал.
=== Прогрессия ===
Прогрессия негізінде ісіктің клондық гетерогенділігі жатады. Трансформацияланған жасуша көптеген бөлінулер нәтижесінде өзіне ұқсас жасушалардың [[Генотип|генотипі]] мен [[Фенотип|фенотипі]] алғашында бірдей болатын клонын түзеді. Бірақ ісіктік жасушаларға тән – іргелі белгілері - геном тұрақсыздығының және кейіннен болатын барлық метаморфозалардың (р53 генінің ақауы маңызды болса керек) күшінің нәтижесінде – гено- және фенотипі бойынша ерекшеленетін жаңа клондар пайда болуы.
== Сыртқы сілтемелер ==
{{commons|Cancer (illness)}}
* [https://www.wcrf.org/dietandcancer/cancer-trends/data-cancer-frequency-country Қатерлі ісіктің елдер бойынша кездесу жиілігі]
* [http://humbio.ru/humbio/har/00000839.htm Қатерлі ісіктің дамуы, морфологиялық ерекшеліктері]
* [https://www.wcrf.org/dietandcancer/exposures/alcoholic-drinks Алкоголь және қатерлі ісік]
{{уики}}
| |||