Уикипедия

Сыбызғы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: Mobile edit Mobile web edit Кеңейтілген мобильді өңдеу
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: Mobile edit Mobile web edit Кеңейтілген мобильді өңдеу
10-жол:
 
==Тарихы==
Ежелгі заманнан бері Сыбызғысыбызғы шопандар арасында сүйікті аспап болған. Олар оны жайылым кезінде [[жалғыздықты]] сіңірмейтін құрал ретінде қолданды, ал кешкі үзіліс кезінде музыканттар оны ескі [[аңыздар]] - [[әндерді]] оқуға пайдаланды. СыбызғыштарСыбызғышылар барлық үйлену тойларында және мерекелеріндемерекелерде құрметке ие болды. Ысқырықтың кең қолданылуы оның қарапайымдылығымен байланысты.
 
XVIII—XIX ғасырлардағы этнографиялық еңбектерде сыбызғы жиі ауызға алынады. Ал мұның өзі сыбызғының сол кезде халық тұрмысында кеңінен қолданылғанына дәлел. Сыбызғы жайында капитан [[Иван Григорьевич Андреев|И. Андреев]]тің 1795 жылы жарық көрген кітабында айтылады. XIX ғасырдың екінші жартысына шейін сыбызғының барлық жерге кең тарағаны жайында белгілі зерттеуші [[Левшин Алексей Ираклиевич Левшин|А. Левшиннің]] жазбаларында да бар. Этнограф И. ЛипаевтықЛипаевтың да мәлімдеуі көңіл аударарлық.
{{Start citation }}
«Семей облысындағы қырғыз музыканттардың қолынан сыбызғыны көресің,— деп жазды ол.— Сыбызғы тал шыбықтан немесе басқа да сондай ағаштан жасалады. ҮшҰш жағына, тегінде сәндік үшін болса керек, терінің жүпжұп-жүқажұқа қыртысымен керілген жіңішке арқан жіп байланады. Түтіктің іші жақсылап ойылып, асқан шеберлікпен өңделген. Дыбыс шығаратын тесік үшеу ғана, ойнаған кезде саусақтың ұшымен ашылып-жабылады».
{{End citation}}
Өткен ғасырдың аяғына қарай Қазақстанның бір қатар өңірлерінде бұл аспап тым сиреп кетеді. Сыбызғының, әр түрлі облыс тұрғындарының арасында бір мезгілде емес, біртіндеп жоғалғанын этнографтардың көптеген мәліметтерінен аңғаруға болады. Мысалы, [[Түркістан]] өлкесін жете зерттеген этнограф П. Тихов былай деп мәлімдейді:
{{Start citation }}
«Түркістанда он екі жыл тұрып, сыбызғыны бір-ақ рет көре алдым, онда да тек көзім шалып қалғаны болмаса...»
{{End citation}}
Бұл өлкеде сыбызғының жоғалуынажоғалуын ол екі түрлі себеппен байланыстырады: жергілікті жердің табиғатында сыбызғы жасайтын өсімдіктің болмауы және онда ойнаудың қиындығы.
онда ойнаудың қиындығы.
 
XVIII ғасырдың екінші жартысында атақты ғалым [[Лепехин Иван Иванович Лепехин|И. Лепехин]] өзі Орал қазақтарынан көрген бір тамаша сыбызғы жайында жазып қалдырыпты:
{{Start citation }}
«Ол түтікті, қалмақтар цур, татарлар курай, ал Жайық қазақтары (бүлбұл аспап оларда да бар) осы күнбағыс сабағын сыбызғы деп те атайды... Бұл аспаптың жіңішке ұшында үш ойық бар, оларды музыкант бір қолының үш саусағымен кезек пе кезекпе-кезек ашып-жауып тұрады, ал екінші қолымен, қажет болған кезде түтіктің, төменгі жағындағы сопақша ойықты жабады. Түтіктің кең аузын жоғарғы тіске тақайды да жоғарғы ерін мен тілге тигізеді. Мұндай аспапта ойнау үшін ерекше жаттығу керек: егер оны шебер күйші тартса, онда даусы шағын флейтравестінен аумай шығады».
{{End citation}}
Бұл суреттеудің біз үшін бағалылығы сол, мұнда ойнау тәсілдері айтылған. Әсіресе, түтіктің төменгі ойығын ашып-жабу арқылы қосымша дыбыс шығаруға болады дегені назар аударарлық, өйткені біз мұндай тәсіл сыбызғы ойнағанда қолданылатынын білеміз.
 
[[Гейнс Александр Константинович Гейнс|А. Гейнс]] сирек кездесетін қүбылыстықұбылысты — сыбызғының сүйемелдеуімен ән салғанды көрген. Бұл жайында ол былай деп жазады:
{{Start citation }}
«...Қоңыр салқын кешкі мезгілде, сондай-ақ түнгі айдың жарығында уақыттарын әрдайым үй іші болып әңгіме-дүкен құрып, сауық-сайран салумен өткізеді, мұндайда олар ара-арасында өздері жақсы көретін аспап «джабьязгының» көбінесе тамылжыта салған әнмен сүйемелдейтін мүңдымұңды сазына рахаттана құлақ түреді».
{{End citation}}
[[КСРО]] халықтары этнографиясының мемлекеттік музейінде қорабы бар екі сыбызғы сақтаулы. Олардың, бірін [[Шоқан Уәлиханов]] сыйға тартқан екен.
 
[[Семей]]дегі [[Абай Құнанбайұлы|Абайдың]] Республикалық әдеби-мемориалдық музейінде инвентарлық № 415 кітапта былай делінген:
Line 39 ⟶ 38:
«Қазақтың флейтаға ұқсас бұл музыкалық аспабы екі шағын ағаш науадан жасалынған, науалардың қуыс жақтары бір-біріне қаратылып, сыртынан қойдың немесе ешкінің өңешімен қапталған. Түтік төменгі ойыққа қарай жіңішкере түседі, төменгі ұшында үш ойық бар».
{{End citation}}
Сыбызғы бақташылардың ең сүйікті аспабы болған. Оны жасау көп уақыт алмайды: тәжірибелі шебер 10—15 минутта жасап алады. Бұл үшін ұзындығы 500—700 мм, қурай кесіп алынады, оның үш-төрт жерін тесіп ояды. Бірінші ойық түтіктің ұшынан алақанның еніндей жерден ойылады. Келесі ойықтың аралығы одан гөрі тарлау алынады, яғни бір-бірінен төрт елі қашықтықта болады. Алайда мұндай өлшем дыбыстын,дыбыстың анық шығуынашығуын жеткізбейді, сондықтан күйші ойнаған кезде дыбыстың тазалығын ерінді қимылдату арқылы реттеп отырған. Қурайдан немесе ағаштан жасалған. Ауа толқыны жақсырақ таралу үшін түтіктің кең үшынұшын сүйірлеген. Даусы жақсы шығатын болуы үшін ойнар алдында сыбызғының ішін сулайды.
 
==Өндіріс==
Бұл үшін ұзындығы 500—700 мм, қурай кесіп алынады, оның үш-төрт жерін тесіп ояды. Бірінші ойық түтіктің ұшынан алақанның еніндей жерден ойылады. Келесі ойықтың аралығы одан гөрі тарлау алынады, яғни бір-бірінен төрт елі қашықтықта болады. Алайда мұндай өлшем дыбыстын, анық шығуына жеткізбейді, сондықтан күйші ойнаған кезде дыбыстың тазалығын ерінді қимылдату арқылы реттеп отырған. Қурайдан немесе ағаштан жасалған. Ауа толқыны жақсырақ таралу үшін түтіктің кең ұшын сүйірлеген. Даусы жақсы шығатын болуы үшін ойнар алдында сыбызғының ішін сулайды.Орындаушылық шеберліктің артуы нәтижесінде аспаптың құрылысы өзгертіледі. Бүйірлік ойықтар пайда болды.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Сыбызғы» бетінен алынған