Паратетис мегакөлі

Паратетис мегакөлі (ағылш. Paratethys megalake, кейде Паратетис мұхиты, кейде Паратетис теңізі, немесе жай Паратетис) - жер қыртысындағы тектоникалық кесектер жылжуына негізделіп, түрлі геологиялық дәуірлердегі қазындыларға жүргізген анализге сүйеніп болжанған, шамамен 34 млн жыл бұрын қалыптасқан, алғашында Альпі тауының солтүстігіндегі Орталық Еуропадан Арал теңізіне дейінгі аймақты қамтыған мұхит болып, ол ауқымды кезінде "Алтайдан Парижге дейін" жайылып жатқан. Яғни Алтай тауларын бұл мұхиттың батыс жағалауы шайып жатса, келесі бір шеті қиырдағы Париж ойпатын жайлап, Атлант мұхитына сұғынып жатқан делінеді. Ал, 12 млн жыл бұрын бұл мұхит тарылып, Қазақстаның батыс бөлігін, негізінен Арал теңізінің, Каспи теңізінің және Қара теңіздің айналасын қамтыған, сонау Австрияға дейін созылып жатқан әлемдегі ең үлкен таяз көлге айналған.

Паратетистің тегі қандай мұхит - мегакөл болғанын әркім әртүрлі елестетеді, оны нобайлап сызған карталар да әртүрлі. Дегенмен ортақтығы оның аталған аймаққа жайласқаны.

Бұл мұхит алғашында кейінгі Юра дәуірінің Оксфордтық кезеңінде Орталық Атлант мұхитының кеңеюі ретінде қалыптасып, шамамен 34 млн жыл бұрын Атлант мұхитынан бөлініп, дербес мұхитқа айналған.

Паратетис мұхиты оңтүстігіндегі Тетис теңізінен Альпі тауы, Карпат, Динарид, Таурус және Эльбурц таулары арқылы бөлектенген. Паратетис өз тарихында бұл мұхит Тетис теңізінің кейінгі мұрагерлерімен, Жерорта теңізімен немесе Үнді мұхитымен қайта байланыса бастайды.

Миоцен дәуірінің кейінгі кезеңі басталғанда, (12 млн жыл бұрын) тектоникалық тұзаққа түскен теңіз шығыс Альпіден қазіргі Қазақстанға дейін жылжып, алып мегалакеге айналады.

Плиоцен дәуірінен бастап (5 млн жыл бұрын) Паратетис біртіндеп таяздай бастайды. Бүгінгі Қара теңіз, Каспий теңізі, Арал теңізі, Урмия көлі, Намак көлі және басқалары сол Паратетис мұхитының қалдықтары.

Қоңыржай белдеудегі Таяз теңіз-көл болғандықтан бұл өңірде су өсімдіктері жайқалып өсіп, түрлі хайуанаттар, әсіресе ірі балықтар қаптаған көрінеді. Қазір де осы өңірлердегі таулардан түрлі балықтардың, көл жануарларының қалдықтары табылды, әсіресе осы аумақтардан табылған көне дельфиндердің, теңіз тасбақаларының және тіпті сармат китінің қалдықтары да ғалымдарды бұл жорамалдың растығына толық сендіріп отыр. Қара теңіз, Каспи теңізі және Арал теңізі қатарлылар осы көлдің сарқыны есептеледі.

Аталған өңірлердегі аса бай көмірсутектер қоры осы көлмен тіке байланысты екені анық.