|
Яшталар («ән-ұрандар») — өте ежелгі дәуірден, кейде үнді-иран қауымы дәуірінен келе жатқан және Орта Азия мен оған жапсарлас жатқан Иран мен Ауғанстанның ертедегі тұрғындарының рухани өмірін зерттеу үшін көп ақпарат беретін құдайлардың ән-ұрандары.
Ғылымда «Авеста тілі» деп аталатын көне тілде біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырда хатқа түсірілген. Сасани әулеті заманында (3 – 7 ғасырлар) Авеста 21 кітаптан құралған. Біздің заманымызға соның төрттен бірі ғана жетті. Олар екі нұсқадан тұрады. 1-нұсқасы әр түрлі кітаптардағы мінәжаттар. 2-нұсқасы дінге, құқыққа, табиғатқа, дүние жаратылысына байланысты әуендерден, дұғалардан, ән-ұрандардан тұрады. Бұл Шығыс халықтарының көпшілігінің тарихына, мәдениетіне, дініне, ауыз әдебиетіне қатысы бар ортақ жәдігерлік. Авестаны зерттеген ағылшын ғалымы [[Мэри Боис]]: «заратуштрашылдықтың негізін қалаған Заратуштра – көшпелі Азия даласының, ұлы Еділдің шығыс жағын мекендеген тайпалардан шыққан» деген. Василий Бартольд, Александр Маковельский, Александр Бернштам, [[Әлкей Марғұлан]] авестаны жасауға сақ, [[Скифтер|скиф]], [[Ғұндар|ғұн]], [[Қаңлы мемлекеті|қаңлы]] тайпалары қатысқандығын айтады.
Авеста – Заратуштра (грекше - Зороастра) пайғамбардың рухани ілімі мен құдайға құлшылық ету уағыздары. Мазмұны 2 мың жыл ішінде (біздің заманымыздан бұрынғы 3 – 1 мыңжылдықтар арасы) қалыптасқан.<ref>Қазақстан балалар энциклопедиясы</ref> «Авестада» отқа табыну да күшті, күнге, айға, аспанға, өсімдіктерге табынған. Табиғат культі қатты дамыған, бұдан кейін Зороастр, манихей, будда діндеріне де кірген. Гимндер ескі ирандар магиясының көзі болған. Өзін қоршаған затқа сөзбен әрекет арқылы ықпал жасауға тырысқан. «Авестада» тәңіріне сыйынған сөздің қасиет-күші дәріптелген. «Авеста» - сиқырлы дұға сөздеріне толы, сиқырлы күш гимндерінің сөздеріне де, әніне де беріледі.
Сиқырлы әрекеттердің әннен айырмасы болмай, бір қимылға бірігетін ескі грек авторлары Геродот, Стробон жазып кеткен. Гимннің өзі мелодиядан, магиялық сөзден және қимылдан құралады. Содан барып шумақ-бунақ шығады. Мысалы, «Ард-яштан» алынған «Бақыр гимні» адамның жер үстіндегі бақытқа ұмтылғанын, шындыққа стихиялық-материалистік көзқарасын байқатады. Шумақтар біркелкі емес, бірақ рефрені - жол аяғында қавйырмасы бар.
«Авестаның» ескі сөз қабаттары да солай, келесі тарауы табиғат культінен шығатын мифологиялық творчествоға ауысады. Кей3н бабалар5а табынудан эпос0а ауысып6 одан со4 батырлы0 эрос шы5ады7 Батырлы0 эпоста отыры0шы иранды0тарды4 к-шпел3лермен 2скери 0а0ты5ыстары айтылады7 Бұл поэзия И.С.Брагинскийдің айтуынша, табиғатпен күресті, тайпалардың тарихи жағдайын бейнелейді.
«Авестада» эпикалық сюжет ерекше орын алады, Араш туралы эпос бар, оның жебесі түскен жер Иран иелігінң шекарасын көрсетеді. «Оғызнама» жырында үш оқ бар, оғыз үш үлына жерін бөліп береді. Мысал, сюжеттері «Авестада» сақталмаса да Иран халықтарында Скифтерде сақталған Скилур өлер алдында сексен ұлын шақыртып алдырады, әрқайсысына бір бау найза береді, сындырыңдар дейді, олар сындыра алмайды, өзі бір – біреуден алып, сындырады. Біріксеңдер сендерді де ешкім жеңе алмайды»,- дейді.
Мынадай скиф мақалдары бар: «Достықты сатқаннан өткен масқаралық жоқ», «Қорқақ ит көп үреді», «Шусыз аққан өзендер терең болады», «Кім дән сепсе, игілік себеді», «Авестада» - эпитет, гипербола көркемдік құрал ретінде жиі қолданылған. Мысалы, «Мың құлақты», «Данышпан», «Бәрін білгіш», «Алысты көргіш» т.б. Уақиға жерде, аспанда болып жатады.
Зороастр тыңдаушыларды зұлымдық жолынан шығып, жақсылық жасауға шақырады. «Гарт» - гимндерден тұрады. Құдайларын суреттеуі адамды суреттеуден жақын, ойын, күйзелісін береді.
«Авестаның» соңғы бөлімі төл әдебиетін, шешендік өнерді, жазбаша сөздің қасиетін қамтиды.
== Кіші және үлкен авеста ==
|
