|
#осы материал су ағыны, жел, мұздыққа байланысты құбылыстар әсерінен көшеді де құрлық немесе су түбіне тұнады;
#әр түрлі бөлшектерден құралған, суға қаныққан борпылдақ тұнба түзіледі.
Әлі тепе-теңдік күйге келмеген, бірақ уақыт өте келе біртіндеп Шөгінді тау жыныстарына айналатын осы тұнба күрделі физика-химиялық жүйе болып саналады. Осы жүйенің тау жыныстарына айналу процесі [[гипергенез]], [[седиментогенез]], [[диагенез]], [[катагенез]], т.б. даму сатыларында жүзеге асады. Шөгінді тау жыныстары бұрын болған [[эндогендік]] тау жыныстарының үгілу өнімдерінен пайда болғандықтан олардың химиялық құрамы бір-біріне ұқсас. Айырмашылығы Шөгінді тау жыныстарында [[темір]] мен [[кальций]] тотығы және су мен көміртектің көбірек болуында. Шөгінді тау жыныстары құраушыларына байланысты аутигендік және аллотигендік деп бөлінеді. Аутигендік Шөгінді тау жыныстары – шөгу процесі кезінде түзілген минералдар тобы. Оларға: [[каолинит]], [[гидрослюда]], [[монтмориллонит]], [[гиббсит]], [[бемит]], [[диаспор]], [[гетит]], [[гематит]], [[пиролюзит]], [[псиломелан]], [[манганит]], [[апатит]], [[коллофан]], [[кварц]], [[халцедон]], [[опал]], [[кальцит]], [[доломит]], сидерит, родохрозит, [[гипс]], [[ангидрит]], [[галит]], [[сильвин]], [[карналлит]] жатады. Аллотигендік Шөгіндішөгінді тау жыныстарына – [[магма]]лықмагмалық және метаморфтық тау жыныстары мен олардың минералдары, ғарыштық тозаңдар, организм қалдықтары, жанартау өнімдері (пирокластар) жатады. Шөгінді тау жыныстарының бітімі қалыптасу жағдайына қарай: көлбеу, арналық, теңіз-жағалық, эолдық, тасқындық, толқындық, қабаттастық, су асты көшкіндік, ұсақ қатпарлы, биогендік, тасберіштік, т.б. болып келеді. Олардың құрылымы да жаралу түріне қарай әр түрлі: псефиттік, псаммиттік, алевриттік, пелиттік, литокластық, кристалкластық, витркластық, пизолиттік, оолиттік, сферолиттік, биоморфтық, детритустық, кристалл түйірлі, жасырын кристалды, аморфты, т.б. болады. Шөгінді тау жыныстары түзілуі бойынша 3 класқа бөлінеді: сынықты, сазды және химмя-биохимиялық Сынықты Шөгінді тау жыныстары тегіне байланысты екі қатарға ажыратылады: жанартаулық және нақты шөгінді. Жанартаулық-сынықты тау жыныстары жанартау атқылауы кезінде түзіліп (пирокластар), мөлшер қатынасы бойынша [[туф]]тар, туффиттер және туфогендік болып үшке бөлінеді. Туфтарда пирокласт 90%, ал туффиттерде 50 – 90%, туфогендік тау жыныстарында 10 – 50% болады. Нақты шөгінді-сынықты тау жыныстары өлшемі бойынша ірі (2 мм-ден үлкен), орташа (0,1 – 2 мм) және ұсақ (0,01 – 0,1 мм) болып жіктеледі. Ірілері физикалық күйіне байланысты жақпартас, дөңбектас, малтатас, қиыршықтас, [[конгломерат|конгломераттар]]тар, [[брекчия|брекчиялар]] деп ажыратылады. Орташа сынықты тау жыныстары құм және құмтасқа, ал ұсақ түйірлілері құмайт және құмайттасқа бөлінеді. Сазды Шөгінді тау жыныстарының болбыр, жұмсақ түрлерін саздар, ал тасқа айналғандарын сазтастар деп атайды. Олар гидрослюда, монтмориллонит, т.б. сияқты сазды минералдардан тұрады. Химиялық және биохимиялық Шөгінді тау жыныстары химиялық құрамына қарай [[алюминий|алюминийлі]]лі, [[темір|темірлі]], [[марганец|марганецті]]ті, [[фосфат|фосфатты]]ты, [[кремний]]лі, [[карбонат]]ты, [[тұз]]дытұзды тау жыныстары болып бөлінеді. Шөгінді тау жыныстарының ең көп таралғандары сазды тау жыныстары (53%), құмды тау жыныстары (25%), карбонатты тау жыныстары (20%).<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]] 9 том</ref>
|
