Панисламизм: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Панисламизм''' - XIX ғ. соңын- дасоңында пайда болған, мұсылман реформато¬ры[[реформатор|реформаторы]] Джемал ад-Дина ал-Афгани ([[1839]]- [[1897]]) есімімен байланысты [[идеология]] және қозғалыс. Алғаш рет, мұсылман елдерінің діни-саяси бірлесуі жайлы ол XIX г. 60-шы жылдарында өз ойын біл- дірдібілдірді. [[Иран]], [[Ирак]], [[Үндістан]], [[Ауғанстан]], [[Түркия]] елдерімен жақын танысу әр¬түрліәртүрлі мұсылман елдерінде ортақ мәсе¬лелердіңмәселелердің бар екенін анықтады. Экономи¬калықЭкономикалық және мәдени артта қалушылық, рухани тұралау және [[апатия]], [[тирандар]] мен шетелдіктердің үстемдіғі реформа-үстемдігі тордыңреформатордың болашақ қызметінің бағытын айқындап берді.

Саяси мақсаттарға жету үшін діни [[лозунг|лозунгтер]] қолдануды, исламды отарлық езгіге қарсы күресте халықты жүмыл- дыруғажұмылдыруға және қайта өрлеуге мүмкін- діктіңмүмкіндіктің бар екені жайлы оларға сенім үялатуғаұялатуға қабілетті бірыңғай идеология- лықидеологиялық платформа ретінде қарауды ұсын- дыұсынды. Ұлттық көңіл-күйдің ортақ жауға қарсы мұсылмандардың бірігуіне ке- дергісін келтіретін түсінген ал-Афгани ұлттық ынтымақтастыққа діни ынты- мақтастықты қарсы қойды: "Мұсыл- мандарМұсылмандар діннен басқа ұлтты білмейді".

Мұсылман халықтары альянсы бас- тапқыдабастапқыда [[Ауғанстан]], [[Белуджстан]], Қаш- қар[[Қашқар]], [[Яркент]], [[Бұқара]] және Қоқан ел¬дерініңелдерінің басын қосты, түрік сұлтаны және үнді мұсылмандары тарапынан қаржылық қолдауға ие болды.

Мұсылман елдерінің альянсы жоба- ларынжобаларын ал-Афгани бірнеше рет жасады. Ол Египет хедивіне, біресе, судандық махди, біресе иран шахына, не, түрік сұлтанына тоқталады.

Ал-Афгани буржуазиялық қағи- даттардықағидаттарды уағыздады, жеке меншік құқын мойындамайтындығы және әлеу¬меттікәлеуметтік теңсіздіктің табиғилығын мойын¬дамайтындығымойындамайтындығы үшін коммунизмге, со- циалистіксоциалистік идеяларға қарсы болды. Алайда, өмірінің соңғы жылдарында оның бұл көзқарасы түбегейлі әзгерді, социализм исламга қайшы келмейді, МүхаммедМұхаммед пайғамбардың үмбеттері со- циализмдісоциализмді алғашқы жақтаушылар деді.

Панисламизм Шығыс халықтарының әмірінде аса маңызды рәлрөл атқарды. Үндістанда [[халифаттық қозғалыс]] ағыл¬шынағылшын үстемдігіне қарсы шықты, Ганди мен Үнді Ұлттық Конгресінің бұл қоз- ғалыстықозғалысты қолдауы тегін емес. Панисла- мизмніңПанисламизмнің үрандарыұрандары антиимпериалистік сипатта басқа елдерде де көрініс тапты.

[[1930]]-шы жж. [[Осман халифаты]] жой- ылғаннанжойылғаннан кейін, хальщтардыңхалықтардың ислам туы астына бір мемлекетке бірігуі шьшдыққашындыққа жанаспай қалды. Дегенмен, панисла-[[панисламистік мистікидея|панисламистік идеялар]], жаңғырған түрінде бол- саболса да бүгінгі күні де өмір сүруде.

Бүгінгі таңда саяси ықпалдасудың күні алыеалыc екендігін түсінген панисла- мистерпанисламистер мұсылман ұлттарының одағын нығайту мақсатында әртүрлі деңгейдегі халықаралық ұйымдар құруда. Олар үнемі "аймақтақ тарлық" ұлттық түжы- рымдарынатұжырымдарына мұсылмандық бауырлас- тықбауырластық, "миллат" теориясының интер- националдықинтернационалдық рухын қарсы қояды. Осы- лайшаОсылайша, панисламистік қозғалыстың бас- тапқыбастапқы кезеңінде Түркия үстемдікке ұмтылды. Араб идеологтары өз кезегін- декезегінде исламньщ араб қоғамында пайда бол- ғанынболғанын, Алла сөзінің араб тілінде түс- кенінтүскенін алға тартып, "жалпы мұсылман¬дықмұсылмандық бауырластықта" арабтардың маң¬ыздымаңызды рөлін талассыз дейді. Пәкістан- ныңПәкістанның (діни қоғамдастық негізінде құрыл- ғанқұрылған мемлекет) құрылуы оған мұсылман әлеміне жетекшілік етуге үміттенуге негіз берді. Панисламистік талпыные- тарталпыныстар Сауд Арабиясының билеуші шоғы- рынашоғырына да тән болды, олар ислам дінінің тазалығын сақтаушы бірден-бір ел ре¬тіндеретінде өздерінің қамқорлығымен бірне¬шебірнеше мөртемәрте ислам пактісін жасауға тал- пындыталпынды.

Саяси одақ идеяларының жүзеге асуының көрінісі [[Ислам Конференция-Конференциясы сыҰйымы|Ислам Конференциясы Ұйымының]] құрылуы болды (ИКҮИКҰ), негізі [[Рабат|Рабатта]] өткен жиналыста қалан- дықаланды ([[1969]]). Оның құрамына енген ел¬дердіңелдердің негізгі ойы империализмнің эко¬номикалықэкономикалық, саяси, [[идеологиялық экс-экспансия|идеологиялық пансиясынаэкспансиясына]] қарсы түрып, ұлттық сая¬сисаяси және экономикалық тәуелсіздігін нығайтып, халықаралық сахнада "үшін- шіүшінші" күш ретінде белсене түсу болды.

Қазіргі әлемде панисламистік көңіл- күйді кейде "ислам ынтымақтастығы" ретінде түсінеді. Панисламизм идеоло- гиясыныңидеологиясының теориялық негіздерін ірі мұсылман университеттерінің дін ілімдері - Ал-Азхар (Египет), Аз-Зай- тун (Тунис), Ал-Каравийн (Марокко), сондай-ақ [[1970]] ж. негізі қаланған Бүкіләлемдік ислам ұйымы және Бүкіл- әлемдікБүкіләлемдік ислам Конгресінің, Ислам әлемі лигасының үйлестіруші қызметі жасай¬дыжасайды. "Ислам ынтымақтастығы" түжыры- мытұжырымы қозғалысқа кіретін күштердің тап¬тықтаптық және әлеуметтік әртектілігін және мақсатты ұстанымдардың айырмашы- лықтарынайырмашылықтарын көрсетеді. Кейбір жағдайлар- дажағдайларда империализмге қарсы күресте бірле- судібірлесуді, саяси және экономикалық тәуел- сіздіктітәуелсіздікті нығайтуды, мәдени ерекшелік- тердіерекшеліктерді сақтауды мақсат тұтса; басқа жағдайларда - шетелдік монополиямен өз табысы үшін бәсекелік күрес жолын- дажолында таптық бауырлардың ынтымақтас¬тығыынтымақтастығы деп; үшінші жағдайларда - ислам- дықисламдық әлемдік тәртіпті орнықтыру үшін демократиялық реформаларға және қайта құруларға қарсы идеологиялық платформа ретінде қабылданады.

Панисламизмнің уағыздарын бел¬сендібелсенді түрде таратушылар - "Мұсылман бауырлар", "Джамаат-и ислами" және т.б. экстремистік діни ұйымдар. Панис¬ламизмПанисламизм идеяларына әртүрлі мұсылман фундаменталистері жүгінеді.<ref> Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.