|
[[File:Sun920607.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Күн]]''.]]
{{үлгі:қарақалпақ}}
'''Күн''' – [[Күн жүйесі|Күн жүйесінің]] орталық денесі, Жерге ең жақын [[жұлдыз]]. Күн – спектрлік класы G2V, абсолют жұлдыздық шамасы +4,83 болатын сары ергежейлі жұлдыз. Ол біздің [[Галактика]] центрінен 9 – 10 кпк қашықтықта орналасқан. Жақын жұлдыздармен салыстырғанда Күн 1,97х10<sup>4</sup> м/с жылдамдықпен [[Геркулес шоқжұлдызы]] бағытында қозғалады; Галактика центрін 230 млн. жылда бір рет айналып шығады. Бүкіл күн жүйесі массасының 99,866%-ы Күнде жинақталған. Жерден Күнге дейінгі орташа қашықтық 1,49610<sup>11</sup> м.
'''Ku'n''' bul [[Jer|Jerdin']] o'z orbitasında bir ret aylanıwı ushın ketetug'ın waqıtı. Jerdin' [[Quyash]]qa qarap turg'an ta'repinde ku'ndizgi waqıt esaplanadı, al qaramay turg'an ta'repinde [[Tu'n]]gi waqıt boladı. Jer o'z orbitası boyınsha 24 [[saat]] ishinde bir ret aylanadı, solay etip ku'ndizdi ha'm tu'ndi o'z ishine aladı.
Күн – қызған газды шар (центріндегі температура 107 К, тығыздығы 105 кг/м<sup>3</sup>). Күн ішінде өндірілетін энергияның орташа мөлшері 1,8810–4 Вт/кг. Күннен Жер орбитасы бірде алыстап, бірде жақындауына байланысты Күннің көрінерлік радиусы жыл бойы өзгеріп отырады. Күннің активтілігімен байланысты болатын магнит өрісінің кернеулігі Күн дақтарында 100 кА/м-ге жетуі мүмкін. Күнде өте кең тараған элемент – [[сутек]]. Оның атомдарының санынан [[гелий]] атомдарының саны 7 – 8 есе аз, ал қалған өзге элементтердің саны сутек атомдары санынан 1000 есе аз. Күн құрамында басқа элементтерге қарағанда [[оттек]], [[көміртек]], [[азот]], [[магний]], [[кремний]], [[темір]] басымырақ. Күннің тікелей бақылауға келетін сыртқы қабаттары, оның атмосферасын құрады. Күннің сәулесі (сәуле шығаруы) түгелдей дерлік Күн атмосферасының төменгі
== Jıldag'ı ku'nleri dizimi ==
[[File:171879main LimbFlareJan12 lg.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Күн тәжі]]''.]]бөлігінен шығады, оны фотосфера деп атайды. Фотосфераның қалыңдығы 100 – 300 км. Фотосферадағы температура сыртқы қабат бағытына қарай төмендейді, шектік мәні 4500 К, орташа тығыздығы 210–4 кг/м<sup>3</sup>. [[Фотосфера]] қойнауындағы энергия сәулемен және сондай-ақ конвекциямен де тасымалданады. Фотосфераның жарықтығы біркелкі емес, түйіршікті (құрылымы гранулалы) болып келеді. [[Гранулалар]] – дөңгелек пішінді жарық дақ түрінде болады, орташа мөлшері 700 км-дей. Гранулалардың өмір сүру мезгілі не бәрі 5 – 10 минуттай, кейбір гранулалар 3 сағатқа дейін сақталады. Фотосферада бұдан да ірірек, өлшемі 3104 км болатын түзілімдер (гранулалар жиынтығы) де кездеседі. Фотосфераның үстінде, Күннің көрінетін жиегінен 14 мың км-ге созылып жатқан хромосфера қабаты орналасқан. Оның тығыздығы фотосфера тығыздығынан әлдеқайда аз (шамамен 10–10 – 10–11 кг/м3), әрі биіктеген сайын сиреп отырады, температурасы миллион градусқа дейін өседі. Хромосферадан жоғары, Күн атмосферасының ең сиретілген бөлігі күн тәжі орналасқан. Оның биіктігі бірнеше Күн радиусына тең. Фотосферада Күн дақтары мен жалын шудаларын бақылауға болады. Күн дақтары, көбінесе, қара қоңыр түсті ядролар мен оларды қоршаған шала көлеңкелерден тұрады. Олардың диаметрі 200 мың км-ге дейін жетеді. Дақтардың температурасы 4500°С-қа жуық, яғни өздерін қоршаған фотосфераның температурасынан төмен. Дақтардың жарықтылығы фотосфераның жарықтылығынан 2 – 5 есе төмен, сондықтан олар қарапайым көрінеді. [[Күн дақтары]] [[гелиография|гелиографиялық]] ендіктің 45°-ына дейінгі аймақта ғана кездеседі және олар бірнеше күннен бірнеше айға дейін өмір сүреді. Жалын шудалары – фотосфералық құбылыс. Олар әсіресе, Күн дискісінің жиегінде, ақ жарықтың фонында жақсы көрінеді. Жалын шудалары, кейде бірнеше сағат ішінде едәуір өзгеріске ұшырап отыратын күрделі талшық түрінде байқалады және олар фотосферадан жоғарырақ орналасады, температурасы да жоғары болады.
{|
[[File:C solarcorona2003.gif|thumb| alt=A.| ]]
|-
Күн дискісінің жиегінде газ бұлты – [[протуберанц]] байқалады. Протуберанцтардың спектрі Н, Са, Не және металдардың әлсіз сызықтарынан тұрады. Олардың ұзындығы кейде 1 млн. км-ден асады. Протуберанцтар жарқыраған газдардан құралады. Олар әр түрлі пішінде (тамшылар, фонтандар, бұлттар, доғалар, т.б. түрінде) кездеседі; Күн бетінен орташа биіктігі 30 мың км-ден 50 мың км-ге дейін жетеді. Хромосфералық оталу кезінде Күннен шығатын корпускулалық ультракүлгін сәулелер күшейіп, оның әсерінен геомагниттік және ионосфералық ұйытқулар пайда болады. Күн бетінде бақыланатын әр түрлі құбылыстар, шамамен 11 жылдық периодпен (Күн активтілігінің цикліне сәйкес) өзгеріп отырады. Күн активтілігі көптеген геофизикалық құбылыстарға әсерін тигізеді; Жер ионосферасының күйін өзгертеді, осының әсерінен қысқа радиотолқындардың таралу ерекшеліктері, магниттік құйындар, полярлық шұғыла, т.б. пайда болады.
! [[Yanvar]]
[[File:Solar-evolution.png|thumb| left| alt=A.| ]]
| [[Yanvar 1|1]] [[Yanvar 2|2]] [[Yanvar 3|3]] [[Yanvar 4|4]] [[Yanvar 5|5]] [[Yanvar 6|6]] [[Yanvar 7|7]] [[Yanvar 8|8]] [[Yanvar 9|9]] [[Yanvar 10|10]] [[Yanvar 11|11]] [[Yanvar 12|12]] [[Yanvar 13|13]] [[Yanvar 14|14]] [[Yanvar 15|15]] [[Yanvar 16|16]] [[Yanvar 17|17]] [[Yanvar 18|18]] [[Yanvar 19|19]] [[Yanvar 20|20]] [[Yanvar 21|21]] [[Yanvar 22|22]] [[Yanvar 23|23]] [[Yanvar 24|24]] [[Yanvar 25|25]] [[Yanvar 26|26]] [[Yanvar 27|27]] [[Yanvar 28|28]] [[Yanvar 29|29]] [[Yanvar 30|30]] [[Yanvar 31|31]]
Қазақстан Республикасында Күнді бақылау және зерттеу жұмыстары 1950 жылдардан басталды. 1954 ж. бірінші рет коронографтың көмегімен Күн тәжінің ішінде толқын ұзындығы 5303 және 6374 болатын эмиссиялық сәуле шығару сызықтарының барлығы тіркелді. Осы жылы Үлкен [[Алматы]] көлінің маңында теңіз деңгейінен 3000 м биіктікте Күн стансасы салынды. Бұл бекет үлкенді-кішілі екі жаңа коронографпен, горизонтальды Күн телескопы, [[спектрограф]] және еселік [[фотогелиограф|фотогелиографпен]] жабдықталып, Күн физикасын зерттеуге үлесін қосуда. <ref name=”source1”> “Балалар Энциклопедиясы”, V-том </ref>
|-
! [[Fevral]]
| [[Fevral 1|1]] [[Fevral 2|2]] [[Fevral 3|3]] [[Fevral 4|4]] [[Fevral 5|5]] [[Fevral 6|6]] [[Fevral 7|7]] [[Fevral 8|8]] [[Fevral 9|9]] [[Fevral 10|10]] [[Fevral 11|11]] [[Fevral 12|12]] [[Fevral 13|13]] [[Fevral 14|14]] [[Fevral 15|15]] [[Fevral 16|16]] [[Fevral 17|17]] [[Fevral 18|18]] [[Fevral 19|19]] [[Fevral 20|20]] [[Fevral 21|21]] [[Fevral 22|22]] [[Fevral 23|23]] [[Fevral 24|24]] [[Fevral 25|25]] [[Fevral 26|26]] [[Fevral 27|27]] [[Fevral 28|28]] [[Fevral 29|29]][[leap year|*]]
|-
! [[Mart]]
| [[Mart 1|1]] [[Mart 2|2]] [[Mart 3|3]] [[Mart 4|4]] [[Mart 5|5]] [[Mart 6|6]] [[Mart 7|7]] [[Mart 8|8]] [[Mart 9|9]] [[Mart 10|10]] [[Mart 11|11]] [[Mart 12|12]] [[Mart 13|13]] [[Mart 14|14]] [[Mart 15|15]] [[Mart 16|16]] [[Mart 17|17]] [[Mart 18|18]] [[Mart 19|19]] [[Mart 20|20]] [[Mart 21|21]] [[Mart 22|22]] [[Mart 23|23]] [[Mart 24|24]] [[Mart 25|25]] [[Mart 26|26]] [[Mart 27|27]] [[Mart 28|28]] [[Mart 29|29]] [[Mart 30|30]] [[Mart 31|31]]
|-
! [[Aprel]]
| [[Aprel 1|1]] [[Aprel 2|2]] [[Aprel 3|3]] [[Aprel 4|4]] [[Aprel 5|5]] [[Aprel 6|6]] [[Aprel 7|7]] [[Aprel 8|8]] [[Aprel 9|9]] [[Aprel 10|10]] [[Aprel 11|11]] [[Aprel 12|12]] [[Aprel 13|13]] [[Aprel 14|14]] [[Aprel 15|15]] [[Aprel 16|16]] [[Aprel 17|17]] [[Aprel 18|18]] [[Aprel 19|19]] [[Aprel 20|20]] [[Aprel 21|21]] [[Aprel 22|22]] [[Aprel 23|23]] [[Aprel 24|24]] [[Aprel 25|25]] [[Aprel 26|26]] [[Aprel 27|27]] [[Aprel 28|28]] [[Aprel 29|29]] [[Aprel 30|30]]
|-
! [[May]]
| [[May 1|1]] [[May 2|2]] [[May 3|3]] [[May 4|4]] [[May 5|5]] [[May 6|6]] [[May 7|7]] [[May 8|8]] [[May 9|9]] [[May 10|10]] [[May 11|11]] [[May 12|12]] [[May 13|13]] [[May 14|14]] [[May 15|15]] [[May 16|16]] [[May 17|17]] [[May 18|18]] [[May 19|19]] [[May 20|20]] [[May 21|21]] [[May 22|22]] [[May 23|23]] [[May 24|24]] [[May 25|25]] [[May 26|26]] [[May 27|27]] [[May 28|28]] [[May 29|29]] [[May 30|30]] [[May 31|31]]
|-
! [[İyun]]
| [[İyun 1|1]] [[İyun 2|2]] [[İyun 3|3]] [[İyun 4|4]] [[İyun 5|5]] [[İyun 6|6]] [[İyun 7|7]] [[İyun 8|8]] [[İyun 9|9]] [[İyun 10|10]] [[İyun 11|11]] [[İyun 12|12]] [[İyun 13|13]] [[İyun 14|14]] [[İyun 15|15]] [[İyun 16|16]] [[İyun 17|17]] [[İyun 18|18]] [[İyun 19|19]] [[İyun 20|20]] [[İyun 21|21]] [[İyun 22|22]] [[İyun 23|23]] [[İyun 24|24]] [[İyun 25|25]] [[İyun 26|26]] [[İyun 27|27]] [[İyun 28|28]] [[İyun 29|29]] [[İyun 30|30]]
|-
! [[İyul]]
| [[İyul 1|1]] [[İyul 2|2]] [[İyul 3|3]] [[İyul 4|4]] [[İyul 5|5]] [[İyul 6|6]] [[İyul 7|7]] [[İyul 8|8]] [[İyul 9|9]] [[İyul 10|10]] [[İyul 11|11]] [[İyul 12|12]] [[İyul 13|13]] [[İyul 14|14]] [[İyul 15|15]] [[İyul 16|16]] [[İyul 17|17]] [[İyul 18|18]] [[İyul 19|19]] [[İyul 20|20]] [[İyul 21|21]] [[İyul 22|22]] [[İyul 23|23]] [[İyul 24|24]] [[İyul 25|25]] [[İyul 26|26]] [[İyul 27|27]] [[İyul 28|28]] [[İyul 29|29]] [[İyul 30|30]] [[İyul 31|31]]
|-
! [[Avgust]]
| [[Avgust 1|1]] [[Avgust 2|2]] [[Avgust 3|3]] [[Avgust 4|4]] [[Avgust 5|5]] [[Avgust 6|6]] [[Avgust 7|7]] [[Avgust 8|8]] [[Avgust 9|9]] [[Avgust 10|10]] [[Avgust 11|11]] [[Avgust 12|12]] [[Avgust 13|13]] [[Avgust 14|14]] [[Avgust 15|15]] [[Avgust 16|16]] [[Avgust 17|17]] [[Avgust 18|18]] [[Avgust 19|19]] [[Avgust 20|20]] [[Avgust 21|21]] [[Avgust 22|22]] [[Avgust 23|23]] [[Avgust 24|24]] [[Avgust 25|25]] [[Avgust 26|26]] [[Avgust 27|27]] [[Avgust 28|28]] [[Avgust 29|29]] [[Avgust 30|30]] [[Avgust 31|31]]
|-
! [[Sentyabr]]
| [[Sentyabr 1|1]] [[Sentyabr 2|2]] [[Sentyabr 3|3]] [[Sentyabr 4|4]] [[Sentyabr 5|5]] [[Sentyabr 6|6]] [[Sentyabr 7|7]] [[Sentyabr 8|8]] [[Sentyabr 9|9]] [[Sentyabr 10|10]] [[Sentyabr 11|11]] [[Sentyabr 12|12]] [[Sentyabr 13|13]] [[Sentyabr 14|14]] [[Sentyabr 15|15]] [[Sentyabr 16|16]] [[Sentyabr 17|17]] [[Sentyabr 18|18]] [[Sentyabr 19|19]] [[Sentyabr 20|20]] [[Sentyabr 21|21]] [[Sentyabr 22|22]] [[Sentyabr 23|23]] [[Sentyabr 24|24]] [[Sentyabr 25|25]] [[Sentyabr 26|26]] [[Sentyabr 27|27]] [[Sentyabr 28|28]] [[Sentyabr 29|29]] [[Sentyabr 30|30]]
|-
! [[Oktyabr]]
| [[Oktyabr 1|1]] [[Oktyabr 2|2]] [[Oktyabr 3|3]] [[Oktyabr 4|4]] [[Oktyabr 5|5]] [[Oktyabr 6|6]] [[Oktyabr 7|7]] [[Oktyabr 8|8]] [[Oktyabr 9|9]] [[Oktyabr 10|10]] [[Oktyabr 11|11]] [[Oktyabr 12|12]] [[Oktyabr 13|13]] [[Oktyabr 14|14]] [[Oktyabr 15|15]] [[Oktyabr 16|16]] [[Oktyabr 17|17]] [[Oktyabr 18|18]] [[Oktyabr 19|19]] [[Oktyabr 20|20]] [[Oktyabr 21|21]] [[Oktyabr 22|22]] [[Oktyabr 23|23]] [[Oktyabr 24|24]] [[Oktyabr 25|25]] [[Oktyabr 26|26]] [[Oktyabr 27|27]] [[Oktyabr 28|28]] [[Oktyabr 29|29]] [[Oktyabr 30|30]] [[Oktyabr 31|31]]
|-
! [[Noyabr]]
| [[Noyabr 1|1]] [[Noyabr 2|2]] [[Noyabr 3|3]] [[Noyabr 4|4]] [[Noyabr 5|5]] [[Noyabr 6|6]] [[Noyabr 7|7]] [[Noyabr 8|8]] [[Noyabr 9|9]] [[Noyabr 10|10]] [[Noyabr 11|11]] [[Noyabr 12|12]] [[Noyabr 13|13]] [[Noyabr 14|14]] [[Noyabr 15|15]] [[Noyabr 16|16]] [[Noyabr 17|17]] [[Noyabr 18|18]] [[Noyabr 19|19]] [[Noyabr 20|20]] [[Noyabr 21|21]] [[Noyabr 22|22]] [[Noyabr 23|23]] [[Noyabr 24|24]] [[Noyabr 25|25]] [[Noyabr 26|26]] [[Noyabr 27|27]] [[Noyabr 28|28]] [[Noyabr 29|29]] [[Noyabr 30|30]]
|-
! [[Dekabr]]
| [[Dekabr 1|1]] [[Dekabr 2|2]] [[Dekabr 3|3]] [[Dekabr 4|4]] [[Dekabr 5|5]] [[Dekabr 6|6]] [[Dekabr 7|7]] [[Dekabr 8|8]] [[Dekabr 9|9]] [[Dekabr 10|10]] [[Dekabr 11|11]] [[Dekabr 12|12]] [[Dekabr 13|13]] [[Dekabr 14|14]] [[Dekabr 15|15]] [[Dekabr 16|16]] [[Dekabr 17|17]] [[Dekabr 18|18]] [[Dekabr 19|19]] [[Dekabr 20|20]] [[Dekabr 21|21]] [[Dekabr 22|22]] [[Dekabr 23|23]] [[Dekabr 24|24]] [[Dekabr 25|25]] [[Dekabr 26|26]] [[Dekabr 27|27]] [[Dekabr 28|28]] [[Dekabr 29|29]] [[Dekabr 30|30]] [[Dekabr 31|31]]
|}
<nowiki>*</nowiki> [[Artıq jıl]] waqtında Fevral ayı 29 ku'nge iye. Basqa waqıtları Fevralda 28 ku'n.
<!-- interwiki -->
[[Kategoriya:Waqıt birlikleri]]
[[af:Dag]]
[[als:Tag]]
[[an:Día]]
[[ang:Dæȝ]]
==Пайдаланылған әдебиет</span>==
[[ar:يوم]]
<references/>
[[arc:ܝܘܡܐ]]
[[arz:يوم]]
{{stub}}
[[ast:Día]]
[[ay:Uru]]
{{wikify}}
[[az:Sutka]]
[[ba:Тәүлек]]
[[санат:астрономия]]
[[bat-smg:Para]]
[[bcl:Aldaw]]
[[Санат:Уақыт]]
[[be:Дзень]]
[[be-x-old:Дзень]]
[[kk:Күн (жұлдыз)]]
[[bg:Ден]]
[[bh:दिन]]
[[bnar:দিনنهار]]
[[bsaz:DanGün]]
[[cabat-smg:DiaDėina]]
[[csde:DenTageslicht]]
[[cves:КунLuz diurna]]
[[cyfa:Diwrnodروز روشن]]
[[dafr:DagLumière du jour]]
[[dehe:Tagיום]]
[[elja:Ημέρα昼]]
[[emlkn:Giōrenಹಗಲು]]
[[krc:Кюн (заман бирим)]]
[[en:Day]]
[[eolt:TagoDiena]]
[[myv:Чи (шкань вал)]]
[[es:Día]]
[[etnl:ÖöpäevDaglicht]]
[[eunn:EgunDagslys]]
[[extpl:DiaDzień]]
[[faru:روزДень]]
[[th:กลางวัน]]
[[fi:Vuorokausi]]
[[tt:Көн]]
[[fiu-vro:Päiv (aomõõt)]]
[[fruk:JourДень]]
[[furzh:Dì日光]]
[[fyzh-yue:Dei日頭]]
[[ga:Lá]]
[[gan:日]]
[[gd:Là]]
[[gl:Día]]
[[gu:દિવસ]]
[[gv:Laa]]
[[hak:Ngit]]
[[he:יממה]]
[[hif:Din]]
[[hr:Dan]]
[[ht:Jou (Tan)]]
[[hu:Nap (időegység)]]
[[ia:Die]]
[[id:Hari]]
[[ilo:Aldaw]]
[[is:Sólarhringur]]
[[it:Giorno]]
[[iu:ᖃᐅ/qau]]
[[ja:日]]
[[jv:Dina]]
[[ka:დღე-ღამე]]
[[kk:Тәулік]]
[[kn:ದಿನ]]
[[ko:날]]
[[krc:Сутка]]
[[ku:Roj (dem)]]
[[kw:Dydh]]
[[la:Dies]]
[[lad:Dia]]
[[lmo:Dì]]
[[ln:Mokɔlɔ]]
[[lo:ມື້]]
[[lt:Para]]
[[lv:Diena]]
[[mdf:Ши (пингонь вал)]]
[[mk:Ден]]
[[ml:ദിവസം]]
[[mn:Өдөр]]
[[mr:दिवस]]
[[mrj:Кечӹ (календарь)]]
[[ms:Hari]]
[[myv:Чи-ве]]
[[nah:Tōnalli]]
[[nds:Dag]]
[[nds-nl:Dag]]
[[ne:दिन]]
[[nl:Dag]]
[[nn:Dag]]
[[no:Dag]]
[[nrm:Jouo]]
[[oc:Jorn]]
[[os:Бон]]
[[pa:ਦਿਨ]]
[[pap:Dia]]
[[pl:Doba]]
[[pnb:دن]]
[[pt:Dia]]
[[qu:P'unchaw]]
[[ro:Zi]]
[[ru:Сутки]]
[[rue:День]]
[[rw:Umunsi]]
[[scn:Jornu]]
[[sh:Dan]]
[[simple:Day]]
[[sk:Deň]]
[[sl:Dan]]
[[so:Maalin]]
[[sq:Dita]]
[[sr:Дан]]
[[sv:Dygn]]
[[sw:Siku]]
[[ta:நாள்]]
[[tg:Рӯз]]
[[th:วัน]]
[[tl:Araw (panahon)]]
[[tpi:De]]
[[tr:Gün]]
[[tt:Kön]]
[[tum:Dazi]]
[[uk:Доба]]
[[ur:دن]]
[[uz:Sutka]]
[[vi:Ngày]]
[[vo:Del]]
[[war:Adlaw (oras)]]
[[wo:Bés]]
[[xal:Хонг]]
[[yi:טאג]]
[[yo:Ọjọ́]]
[[zh:日]]
[[zh-min-nan:Kang]]
[[zh-yue:一日]]
| 