|
'''Бекболат Қазыбекұлы'''<ref>Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазакстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647</ref> (Бекболат би) ([[1714]]-[[1790]] жылдары) атақты Қаз дауысты [[Қазыбек би|Қазыбек бидің]] баласы. Жас кезінен өкесіне еріп билік мөслихатынамәслихатына көп қатысқан. ӨкесіӘкесі Қазыбек жөнежәне [[Төле би]], Өйтеке[[Әйтеке би]] тағы сондай кара қылды какқақ жарған өйгіліәйгілі өділәділ [[би|билер]], [[хан|хандар]], [[бек|бектер]], сүлтандардан[[сұлтан|сұлтандардан]] көп төлімтәлім-төрбиетәрбие алған.
Ол өсіресеәсіресе [[Абылай хан]] сарбаздары арасында өзінің шешен, тапқырлығы, өбжіләбжіл, алғырлығы, батырлығымен зор беделге ие болған. Абылай ханның өскери істер, жорык-жортуыл кезіндегі кеңесшілерінің бірі. Сондықтан да Абылай хан оған ерекше сенім білдіріп, шиеленіскен қиын дауларға қауіпті шапқын- шышапқыншы жауларға жүмсапжұмсап отырған. Бекболат бидің ол сапарлары сөттісәтті болып, үлкен абыроймен оралған.
ӨкесіӘкесі қартайған шағында Бекболатқа билік тізгінін берген. Ол өкесініңәкесінің билік, шешендік дөстүріндәстүрін жалғастырып, елге өзінің адалдығымен, адам- дығыменадамдығымен бар ықылас-зейінімен қызмет еткен. Бекболат та өкесінеәкесіне үқсапұқсап өсіп-өнген, өнегелі-төрбиелітәрбиелі дөстүрлі отбасы қүрғанқұрған, ақылшы аға болған азамат. Оның бөйбішесіненбәйбішесінен тоғыз үлұл, тоқалынан бір үлұл (Тіленші) бір қыз туған. БөріБәрі де шетінен ығай мен сығай, шаруаға мықты, сөзге шебер, ісмер боп өскен. Ел арасында мынадай аңыз бар.
•к гк "к
Бекболаттың жас кезі екен. Бір жолы Абылай хан оны үлкен бір дауға жүмсапты. Алшынның билері игі жақсылары оны күтіп алады. ӨңгімеӘңгіме сөзге салып көреді. Бекболат өкесіәкесі Қаз дауысты Қазыбекке үқсапұқсап, шешен сөйлеп отырады. Кіші жүздің биі:
- МүныМұны сөзден жеңе алмайды екенбіз. Өзі кара суша ағып түртұр екен. Ишара, түсінігін байқап көрейік депті де:
- Екі қолын айқастырыпты. - Бекболат "қүпқұп болады", депті. Анау: Қолын сермеп-сермеп қояды. - Бекболат '"күпкұп болады" депті. Анау: Екі қолын түйістіріпті. - Бекболат "ҚүпҚұп болады" депті. Енді Бекболат: Он саусағын көрсетіпті. — Алшынбай "қүпқұп болады" депті.
Екі жағы "дау шешілді" деп, таркасыпты. Бекболат жігіттерімен елге келеді. Абылай хан өуелі Бекболаттың қасына еріп барған жігіттерді шақы- рып сүраса, олар: ▼
- Біз ешнөрсесіне түсінбедік. Ол елдің биі қолымен ишара қылды. Бекбо¬лат "қүп болады" деп отырды, - дейді. Бір жігіт: ▼▲Екі жағы "дау шешілді" деп, таркасыпты. Бекболат жігіттерімен елге келеді. Абылай хан өуеліәуелі Бекболаттың қасына еріп барған жігіттерді шақы-шақырып рып сүрасасұраса, олар:
- Өзінен сүраңыз, - деп Бекболатты ханға шақырып келеді. Сонда Абы-лай: ▼▲- Біз ешнөрсесіне түсінбедік. Ол елдің биі қолымен ишара қылды. Бекбо¬латБекболат " қүпқұп болады" деп отырды, - дейді. Бір жігіт:
- Дау шешімін тапты ма? - деп сүрайды. ▼▲- Өзінен сүраңызсұраңыз, - деп Бекболатты ханға шақырып келеді. Сонда Абы-лайАбылай:
- Дау тез шешілді, - дейді Бекболат.- Көп айтыс-тартысқа бармадык. Ол елдің биі: ▼▲- Дау шешімін тапты ма? - деп сүрайдысұрайды.
- Екі қолын айқастырды - бүл оның алысуға жараймын дегені еді. Мен "күп болады, мен де дайынмын" дедім. Ол: ▼▲- Дау тез шешілді, - дейді Бекболат.- Көп айтыс-тартысқа бармадыкбармадық. Ол елдің биі:
- Екі алақанын жүмып-ашты. Бүл оның: Ашсам - алаканымда, жүмсам - жүдырығымда, татуласайык дегені еді. Мен "күп болады" дедім. Ол:
▲- Екі қолын айқастырды - бүлбұл оның алысуға жараймын дегені еді. Мен " күпкұп болады, мен де дайынмын" дедім. Ол:
- Қолын сермеп-сермеп ишара қылды. Бүл оның; ▼- ҢылышЕкі сендеалақанын дежұмып-ашты. бар,Бұл мендеоның: деАшсам бар- алақанымда, кылышжүұмсам сермемей-ақ қояйықжұдырығымда, -татуласайык дегеідегені еді. Мен оған да "қүпкұп болады" дедім. Ол:
▲- Қолын сермеп-сермеп ишара қылды. БүлБұл оның;
- Екі қолын түйістірді. Онысы: қүшақтасып дос болайык, - дегені еді Мен "күп болады" дедім де, оган он саусағымды көрсеттім. Мүным: ▼- Қылыш сенде де бар, менде де бар, кылыш сермемей-ақ қояйық, - дегеі еді. Мен оған да "құп болады" дедім. Ол:
- Олай болса, он күн ішінде тарту-таралғынмен Абылай ханнын алдыні бар, - дегенім еді. Ол "күп болады" деді. Мінекей хан тақсыр. Ол дау осылаі бітті. Енді Алшын аулынын адамдарын күтіңіз, кешікпей келіп қалар, - депті Бекболат би. ▼▲- Екі қолын түйістірді. Онысы: қүшақтасыпқұшақтасып дос болайык, - дегені еді Мен " күпкұп болады" дедім де, оган он саусағымды көрсеттім. МүнымМұным:
Үмбетей жырау Тілеуүлы (1706-1778) өзінің замандастары Бүқар жырау, Жиембет жырау, тағы біркатарымен Абылай хан сарайында біраз жыл билік қызмет аткарысады. Қаздауысты Қазыбек би қартайып баласы Бекболатқа билік орнын табыс еткенде, Үмбетей жырау Бекболат бидің сарай ақыны болады. Сол кезде ол Бекболатқа талай ақыл-кеңес берген. Мынау төмендегі сол ақыл, нақылдардың бірі екен: ▼▲- Олай болса, он күн ішінде тарту-таралғынмен Абылай ханнын алдыні бар, - дегенім еді. Ол " күпкұп болады" деді. Мінекей хан тақсыр. Ол дау осылаі бітті. Енді Алшын аулынын адамдарын күтіңіз, кешікпей келіп қалар, - депті Бекболат би.
▲[[Үмбетей Тілеуұлы|Үмбетей жырау ТілеуүлыТілеуұлы]] ( [[1706 ]]- [[1778 ]]) өзінің замандастары Бүқар[[Бұқар жырау ]], [[Жиембет жырау ]], тағы біркатарымен Абылай хан сарайында біраз жыл билік қызмет аткарысады. Қаздауысты Қазыбек би қартайып баласы Бекболатқа билік орнын табыс еткенде, Үмбетей жырау Бекболат бидің сарай ақыны болады. Сол кезде ол Бекболатқа талай ақыл-кеңес берген. Мынау төмендегі сол ақыл, нақылдардың бірі екен:
Үмбетей жыраудың Бекболат биге айтқаны:
:Мен пайгамбардан бастасам, -
:Өңгімеге кетермін,
Мен пайгамбардан бастасам, - Өңгімеге кетермін, Едігеден бастасам, - Ертегіге кетермін. Келтесінен қайырсам - Сөз түбіне жетермін. Енді сізге не дермін: Бай болмаган бай болса, - Жайламаган сай қоймас, Би болмаган би болса, - Айтылмаған сөз қоймас,
:Едігеден бастасам, -
Хан болмаган хан болса - Ңанамаған ел қоймас. Баласын мақтар бас жаман, Қатынын мақтар қас жаман. Алыстагы дүшпаннан, Аңцып жүрген дос жаман, Бір бие бітпей бие болмас, Бір түйе бітпей түйе болмас, Өз малын кізнеген, Кісі малын іздеген, Түбінде өз малына ие болмас! ▼:Ертегіге кетермін.
:Келтесінен қайырсам -
:Сөз түбіне жетермін.
:Енді сізге не дермін:
:Бай болмаган бай болса, -
:Жайламаган сай қоймас,
:Би болмаган би болса, -
:Айтылмаған сөз қоймас,
:Хан болмаган хан болса -
:Ңанамаған ел қоймас.
▲Хан болмаган хан болса - Ңанамаған ел қоймас. Баласын мақтар бас жаман, Қатынын мақтар қас жаман. АлыстагыАлыстағы дүшпаннандұшпаннан, АңцыпАңдып жүрген дос жаман, Бір бие бітпей бие болмас, Бір түйе бітпей түйе болмас, Өз малын кізнеген, Кісі малын іздеген, Түбінде өз малына ие болмас!
Бекболат бидің картайганкартайған шагында сол өңірдегі аргындарарғындар жиналып оған барыпты:
- Өзіңіз болса қартайдыңыз, енді орныңызгаорныңызға қай балаңызды қоясыз? Бекболат "Қайсы балама билікті берсем екен" деп біраз ойланып отырып қалады. Онысы тоқалынан туған Тіленшіні атайын десе, қасында отырган адуынды бөйбішесінен бата алмаганыалмағаны еді. Осы жагдайдыжағдайды сезе қойған шы- мылдықшымылдық ішінде отырганотырған Тіленшінің қарындасы шымылдықты түріп тастап:
- Қаракесек он екі ата арғынды Бекемай балалары билеп келді. Енді Бекемай шешем тізгінді берсе несі бар? Атамыздың Бекемай шешемнен қорқатын несі бар?! Тоқалдан туды демесе, Тіленші жанның ел билемейтін несі бар?! - депті де, шымылдықты қайта жауып қойыпты. Кыздың бүлбұл сөзіне үйдегі үлкен-кіші бөрібәрі елең ете кал ад ыкалады. Темен қарап көзін жүмыпжұмып ойланып отырганотырған Бекболат аксакалақсақал басын көтеріп көзін ашыпты:
- Бала дүрысдұрыс айтады. Менің де сол немеден үмітім бар еді. Өзі кайда жүр екен? Бөйбішесі мүнымұны жақтырмаганжақтырмаған сыңай білдіріпті:
- Ел билеу жүмысыменжұмысымен ісі жоқ, сол немені кайтесің? Қойшы-колаңмен ойнап, қаңгыпқаңғып жүрген-ді.
Бекболат
- БөйбішеБәйбіше, ана бір күні түс көріп едім, саған соны айтайын. Түсімде осы үйдің боз інгені боталапты. Тура өзіне үқсағанұқсаған ақ бота екен деймін. Сол ақ ботаны Тіленшіге бөсіре етіп беріппіз. ӨлгіӘлгі ақбота бір шөгіп, бір түратұра береді. МүнысыМұнысы несі дейміз? Ояна кетсем түсім екен. Оны өзімше былай жорыдым: билікті Тіленшіге береді екенбіз. Ол неме елді бір бүзыпбұзып, бір түзеп, ақырында тура жолға салады екен... Шақырыңцаршы өзін мұнда? Осы кезде Бекболат- тыңБекболаттың есік жақта жүрген күтуші жігіті:
- Жылқы суғаруға кетіп еді, мен казір шақырып келейін. - Ол өрістегі жылкыға карай шаба жөнеледі. Жылкы суғарып, өргізіп, жылкышылармен асыр салып, жарысып ойнап жүрген Тіленшіге барады:
- Сені би атам шақырып жатыр. Үйде бір топ кісілер отыр. Сені би сайламақшы, тез жүр?
Тіленші өкесініңәкесінің шақыруымен барса, кісілер ет жеп, бата қылып жатыр екен. БөріБәрі "жогарыжоғары шық, Тіленші?" деп жатады. Бір қария:
- ӨкеңӘкең болса қартайды, сен болсаң марқайдың. БүлБұл не жүрісің, малшы- жалшыға жанасып! - десе, Тіленші былай депті:
- ӨкемӘкем он екі ата арғынды биледі. Елдің жуаны келсе, қабагынқабағын ашып сөйледі, кедей-кембағалы келсе, елемеді. Кедей, жалшылар жасқанып оның алдына бара алмады, сөзін айта алмады. Егер маганмаған билік тисе, алдымен сол малшы-жалшыларға қарасып, сөзін сөйлер едім.
Тіленші осылай дегенде, жуан қарын бір бай:
- Биеке, өлгіде, бүлбұл неме, елді бір бүзыпбұзып, бір түзеп жүре ме дегеніңіз осы екен ғой, - дейді.
- Сонда Бекболат
- Мейлі, түзесе де, күзесе де, өз елі ғой. Аяғы жаман болмас. Билікті бердім, - деп, батасын беріпті. Сөйтіп, ел басшы, қариялар Бекболатты қуаттап, оның баласы Тіленшіні би етіп белгілепті.
4 * А
Бекболат бидің жастарға айтқан мына бір ғибрат, нақыл өлеңі ел аузынан жазылып алынған-ды: ▼
▲Бекболат бидің жастарға айтқан мына бір ғибрат, нақыл өлеңі ел аузынан жазылып алынған-дыалынғанды:
ТөрбиеліТәрбиелі бала жасынан, Талаптыға ой табылар. Талпынбаса басынан, Талығар кейін зарығар. Ер ақылды болғанда, Елден қайрат табылар. Ерлігің асса майданда, Егіліп жауың қамығар. Орынсыз болса өз ойың, Ойлыға билік берерсің. Жакында досың жоқ болса, Ойламай-акақ көнерсің.
Білімсіз болса сенгенің, Бітер ісің бүлінер. Бірліксіз болса жолдасың, Болымсыз іске сүрінер. Асыл сөз адам талғамас, Қисын-жөні келіссе. Ақылды адам үмтылар, Алдағы білім-жеміске. АҚЫЛДЬІНЫАқылдыны сыйласаң, Одан алғыс аларсың. Ақылсызды сыйласаң - Одан карғыс табарсың...
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
[[Санат:Тұлғалар]]
[[Санат:Қазақ билері]]
[[Санат:Б]]
{{stub}}
{{wikify}}
| 