Саңырауқұлақтар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

| color = lightblue

| name = Fungi

| image = Fungi_collage.jpg

| image_width = 280px

 

Жыныссызға қарағанда, жынысты көбею әр түрлі болып келеді. Қарапайым саңырауқұлақтар хологамия, изогамия және гетерогамия жолдарымен көбейсе құрылысы күрделілерді оогамия және тіркеспелі балдырлардың коньюгациясы сияқты, зигогамиялы жолмен де көбейеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда зигота біраз уақыт тыныштық күйде болады. Ол өсер алдында редукциялы бөлінеді. [[Зигота|Зиготадан]] не зооспорангииі, не спорангиі, не конидиялары бар қысқа гифалар түзіледі, олардың әрқайсысынан өздеріне тән споралар піседі. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың барлық тіршілік жағдайы гаплоидты, ал [[диплоид |диплоидты]] болып тек зигота есептеледі[2,3].

Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың көбісі жеке гаметангияларға бөлінбеген, сыртқы құрылысы жағынан әр түрлі жыныс органдарының ұрықтануы қозғалмайтын спермациялар арқылы болады. Олар несекомдармен немесе ауаның ағынымен таралады. Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың біраз түрлерінде нағыз жыныс процесінің жойылғаны байқалады. Ұрықтану көпшілік жағдайда бір вегетативтік клетканың протопласты екінші бір клеткаға жылжып барып құйылуы, яғни соматогамия арқылы болады. Мұнда ядролар бір-біріне бірден қосылмайды, олар тек жұп-жұбымен жақындасып, дикарион түзіледі. Содан кейін әр түрлі жынысты ядролар бір-бірмен қосылып, диплоидты ядро – '''кариогамияға''' ауысады. Ядролар жынысты жолмен қосылғаннан кейін, тыныштық кезеңінен өтпей-ақ, редукциялы жолмен бөлініп, гаплоидты жынысты көбею спорасына айналады. Сонымен көпшілік жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың даму циклында гаплоидты, дикарионды және диплоидты үш фаза алмасып отырады. Диплоидты фаза аз уақыт, ал гаплоидты және дикарионды фазалардың ұзақтығы саңырауқұлақ топтарына байланысты әр түрлі болады.

 

 

Саңырауқұлақтар хлорофилі болмағандықтан сапрофитті, не паразитті жолмен тіршілік етеді. Сапрофитті саңырауқұлақтар өлі субстраттар мен органикалық қалдықтарға шоғырланады. Паразитті саңырауқұлақтар кейбір пішімдері де табиғатта кең таралған. Олар көбінесе шірінтінділерде көп кездеседі және тірі ағзалардың өмірімен байланыста болып, ол қашан иесі тіршілігін жойып, қурап біткенге дейін онымен бірге тіршілік ете береді.

Саңырауқұлақтардың өсіп-өнуі үшін, қолайлы ылғалды субстрат қажет. Субстраттың ылғалды болуы мицелийдің түзілуіне, ал құрғақ болуы – спора құру органдарының өсіп дамуына себеп тигізеді. Олардың көпшілігі оптималды температураны +20-250С, ең төменгі +1-50 температураны да жақсы көтереді.

 

Мицелийлері көп түрлерінде субстраттың ішіне еніп жатады, ал оның үстінде спора тасушы органдары түзіледі. Конидиялар субстарттың бетінде ұлпа, қатпар, нүкте, дақ және басқа пішінді болып келеді. Кейбір түрлерінде қалталы спора тасушы органдар шашылып жатса, ал көбісінде - әр түрлі пішіні бар жемісті дене түрінде болады. Жыныс процесі әр түрлі топтарда, тіпті бір топтың өз ішінде де әр түрлі жағдайда өтеді. Мұнда мицелийлердің 2 клеткасы қосылады, сөйтіп ядролары бірігіп зигота түзіледі. Ол тыныштық күйге көшпей-ақ қосылған ядро редукциялы жолмен 3 рет бөлініп, гаплоиды 8 ядро түзеді. Ядроның айналасындағы протоплазмалардың бір бөлімі қатайып спора қабығында, ал зигота қабығы қалтаға айналады. Сөйтіп, гаплоидты ядродан қалталы 8 аскоспора түзіледі. Бұл жағдайда зиготадан бір ғана қалта дамиды. Мұнда геметаларға бөлінбеген екі жыныс органдарының клетка ішіндегі заттары бір-біріне құйылады. Жыныс органдары дамыған мицелийлердің бір бөлімі оның айналасына тоқылып жеміс денесінің тканін түзеді, одан пішіні әр түрлі жеміс денесі өсіп жетіледі. Сөйтіп, олардың жемісті денесі мицелийдің үстінде немесе строма деп аталатын тығыздалып өрімделген гифалардың ішінде дамиды.

Клавициалды саңырауқұлақтар табиғатта кеңінен таралған. Ботаника ғылымының қалыптасуыннан-ақ бастап бұл саңырауқұлақтар ботаниктер мен энтомологтар сияқты зерттеушілердің көмегімен ажыратылды.

<hr/>

'''Саңырауқұлақтар''' (''Mycota, Fungі, Mycophyta, Mycetalіa'') — хлорофилсіз, дайын органикалық заттармен қоректенетін төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Соңғы кездегі жүйеленім бойынша Саңырауқұлақтарды өз алдына патшалыққа бөлген. Табиғатта кең тараған, пішіні алуан түрлі, 100 мыңға жуық түрі белгілі. Қазақстанда 4,5 мыңнан астам түрі анықталған, олардың 11 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Саңырауқұлақтар миксомицеттер және нағыз Саңырауқұлақтар (Mycota) деп екі бөлімге бөлінеді. Соңғысы құрылысына және эвол. даму деңгейіне байланысты 6 класқа бөлінеді: хитридиомицеттер (әлемде 575 түрі, Қазақстанда 3 туысына жататын 6 түрі бар); зигомицеттер (әлемде 600, ал Қазақстанда 5 туысы, 11 түрі анықталған); оомицеттер (әлемде 550, ал Қазақстанда 8 туысы, 95 түрі бар); аскомицеттер (әлемде 30 мыңға, ал Қазақстанда 191 туысы 754 түрі бар, 307 формасы анықталған, оның 17 түрі, 27 формасы ғылымға белгісіз жаңа түр); базидиомицеттер (әлемде 30 мыңдай, ал Қазақстанда 237 туысы, 1319 түрі бар, оның 41 түрі ғылымға бұрын белгісіз түрлер) және дейтеромицеттер (әлемде 7,5 мың, ал Қазақстанда 267 туысы, 1819 түрі бар, оның 20-сы — эндемик, 3 туыс, 150 түрі ғылымға алғаш енгізіліп отыр). Саңырауқұлақтардың барлығына тән белгі, олардың вегетативтік денелері мицелийден (жіңішке, тарамдалған гифтерден, яғни жіпшелерден) тұрады. Осы жіпшелері арқылы қоректік заттарды осмостық жолмен субстраттан сорып алады. Саңырауқұлақтардың түріне қарай мицелийлері, споралары бірнеше тәуліктен ондаған жылдарға дейін тіршілігін жоймайды. Саңырауқұлақтар өздері мекендейтін және қоректенетін субстраттарына байланысты сапротрофты Саңырауқұлақтар (органик. қалдықтармен қоректенеді) және паразитті Саңырауқұлақтар (өсімдіктер мен жануарлардың органдарында, ұлпаларында, клеткаларында тіршілік етеді) деп бөлінеді. Саңырауқұлақтар вегетативтік және репродуктивтік (жынысты, жыныссыз) жолмен көбейеді. Вегетативтік көбеюі мицелий бөліктерімен не үзіктерімен, склероцияларымен (жіпшелердің тығыз өрілуінен пайда болатын тыныштық күйін сақтайтын денесі) және ризоморфтарымен (ұзын жіп тәріздене өрілген жіпшелерден тұратын, су мен қоректік заттарды субстраттан жемісті денесіне өткізетін дене) жүзеге асады. Вегетативтік көбеюдің кең тараған жолы — арнайы споралардың (оидия, гемма, хламидоспора) түзілуі болып саналады. Жыныссыз репродуктивтік жолмен көбею мицелийлердің арнайы сабақшаларында пайда болатын споралар арқылы, ал жынысты репродуктивтік көбею — екі жыныстық клеткалардың қосылуынан пайда болатын зиготада жемісті дене дамып, оның ішінде споралар түзілу арқылы жүзеге асады. Саңырауқұлақтардың табиғатта маңызы зор. Олар өлі органик. заттарды ыдыратып, табиғатқа минералдық заттарды қайтару арқылы топырақтың құнарлылығын арттырады. Саңырауқұлақтардың көптеген түрлерінен микробиол. өндірісте витаминдер, антибиотиктер, ферменттер, органик. қышқылдар, кетондар, полициклді спирттер алынады. Ашытқы Саңырауқұлақтар нан пісіруде, сыра ашытуда, т.б. пайдаланылады. Көпшілік түрі жеуге жарамды, мыс., қозықұйрық, вешенка, т.б. түрлері қолдан да өсіріледі. Араларында улы түрлері (сұрғылт поганка, пантерлі мухомор, т.б.) де көп кездеседі. Табиғи жағдайда өсетін Саңырауқұлақтарды тергенде сақ болған жөн. Зиянды Саңырауқұлақтар адамдарда, жануарларда, өсімдіктерде түрлі аурулар тудырады. Саңырауқұлақтарды микология ғылымы зерттейді. <ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том</ref>