|
== Лалагүлдер тұқымдасы ==
'''Лалагүл тұқыждастар''' - даражарнақты, шөптекті, көпжылдық өсімдіктер . Тамыры - тамырсабақ, түйнекті пиязшық неме�сенемесе пиязшық. Қандауыр немесе таспа пішінді жапырақтары болады. Гүлі - қосжынысты, шашақ гүлшоғырына жиналады, ірі гүлдері жеке орналасады. Гүл серігінде 6 күлте жапырақша бар, олар екі шеңберле орналасады. Аталығы - 6, бұлар да екі шеңберлі. Аналыгы - 1. Жемісі - қауашақ не�месенемесе жидек. Өсімдік бунақденелілер арқылы тозаңданады. Гүл формуласы: Гс<subsmall>3+3</subsmall>А3+3Ж(3) (қазжуаның формуласы).
Галамшарымызда лалагүлділер тұқымдасының 1 300-ге жуық түрі өсе�діөседі. Қазақстанда 57 түрі кездеседі. Лалагүлділердің шаруашылық, медици�налықмедициналық маңызы зор. Лапыз, тамырдәрі, цырлышеп дәрілік өсімдіктерге жа�тадыжатады. Сәндік өсімдіктер: секпілгцл, сумбілшаш, цызеалдац (нақты атауы - жауқазын) ауламызда көздің жауын алады. Шырыш (эромурус) техника�лықтехникалық өсімдік болып саналады. Дәрілік өсімдіктердің көпшілігі улы өсімдіктер. Бал беретін өсімдіктер қаншама десеңдерші?! Бөлмеле өсірілетін: кірпішөп өздеріңе таныс та болар. Сирек кездесетін түрлері де бар. Қазақстан Қызыл кітабына лалагүлділердің 14 түрі тіркелген. Демек Қы�зылҚызыл кітапқа тіркелген гүлдерге ерекше қарап, оларды қорғау - сендердің де міндеттерің.
Лапыз - көпжылдық, шөптекті, биіктігі 15 сантиметрге жететін дәрілік және улы өсімдік (70-сурет). Оның тіршілігі ерекше назар аударады. Күздік лапыз мысалында тіршілігі мен құрылысын қарастырайық.
Күздік лапыздың қабыршақты пиязшығы топыраққа терең сіңіп орналасады. Қабыршақ оның тіршілігін сақтайды. Күздік лапыз күзде қарақошқыл күлгін түсті гүл жарады. Гүлі ұзын түтікшенің жоғары ұшында 6 бөлікке бөлінеді. Гүлсерік түбінде 6 аталық бола�дыболады. Гүлдің жатыны топырақ астында тереңірек орналасады. Жатыннан 3 ұзын аналық мойны өсіп шығады. Жатынның аналық аузы тозаңдыққа дейін жетелі. Өсімдік тозаңданғаннан кейін жемістері де�реудереу пісіп жетіледі. Алайда лапыз келесі көктемге дейін топырақ астында жатады. Көктемде қандауыртаспалы, жиегі тегіс жапырақтар дамиды. Жапырақтардың қзындығы 20 сантиметрге дейін жетелі. Жапырақтар одан әрі ұзарған кезде үш қырлы қауашақ түріндегі жемісі жер бетіне көтеріледі. Пісіп-жетілген жемісінде өте көп қошқыл-қоңыр тұқымдар болады. Жапырақтары қаулап өскен кезде ескі пиязшық кішірейіп, жойылып кетеді. Сөйтіп жаңа пиязшық пайда болады да жаңа өсімдік өсіп шығады. Қазақстанда лапыздың сары лапыз, Кесселъринглапызы деген екі түрі өседі. Лапыздың тұқымы медиңинада дәрі ретінде пайдаланылады. Тұқымнан қан ауруларын, подагра, қатерлі ісікті емдейтін дәрі алынады. Тұқымы өте улы. Лапыз тұқы- мының құрамынан жасушалардың бөлінуіне әсер ететін зат табылды. Ауыл шаруашылығында мұның маңызы зор. Лапызды кейбір өсімдіктердің (қияр, қызанақ) түсімін арттыру үшін қолдануға болады.
Жабық тұқымдылар немесе гүлді өсімдіктердің даражарнақтылар класына жататын құртқашаш, лалагүлділер, пияз, інжугүл және ас�тықастық тұқымдастар өкілдерімен таныспақшымыз. Құртқашаш және ла�лагүллалагүл тұқымдастар - шөптекті, кейде шала бұталы, көпжылдық өсімдіктер. Олардың тамырсабағы, түйнектері, түйнекті пиязшықтары және пиязшықтары болады. Жапырақтары қандауыр немесе таспа пішінді болып келеді. Бұлар - қосжынысты. Жемісі - үш ұялы қауашақ <sub>Subscript text</sub>неме�сенемесе жидек. Қазақстанда сирек кездесетін лалагүлділердің 14 түрі Қазақ�станҚазақстан Қызыл кітабына тіркелген. Құртқашаш және лалагүл тұқымдастар негізінен сәндік өсімдіктер. Олар медиңинада дәрі-дәрмек ретінде пайдаланылады.
1. Лапыздың (безвременник) ауыл шаруашылығындағы маңызын баяндаңдар.
2. Құртқашаш пен лапыз гүлі құрылысын салыстырып, бірінен-бірінің ерек�шеліктерінерекшеліктерін әңгімелеңдер. 3. Құртқашаш тұқымдастардың гүл формуласын жа�зыпжазып, оны талдан дар.
«Жауқазын» - гүлді өсімдіктің жалқы атауы, ал «қызғалдақ» - ақындар сипатындағы жалпы атауы. Көктемде шығатын өсімдік жауқазынның бір түрі екенін ақын Абай былай бейнелеген: «Жазғытұрым қылтиған бір жауқазын».
Қазжуа - лалагүл тұқымдастардың ең кішкене түрі. Биіктігі көбінесе - 3 ем, кейде 35 сантиметрге дейін жетелі. Оның өсімді мерзімі өте қысқа, жер бетіне жалғыз ғана талдырмаш жапырағы мен алты жіңішке күлте- жапырақты сары гүлі пайда болады да, көп ұзамай тіршілігін жолды. Топырақта кішкене пиязшығы қыстал, келесі көктемді күтеді.
Құртқашаш тщымдастар - даражар- нақтылар класына жататын көпжылдық шөптекті, кейде шала бұталы өсімдік (71-сурет). Құртқашаш тұқымдастардың галамшарымызда 1 800-ден астам түрі бар деп есептеледі. Олардың Қазақстанда 36 түрі өседі. Құртқашаштар тропикте және субтропикте таралған, көпшілігі сәндік осімдіктер (құртқашаш, баршынгул (глади- олус), ^алрая(шафран), т. б.). Олардың тамырсабагы, тцйнектері, түйнекті пиязшыцтары және пиязшықтары болады.
71-сурет. Құртқашаш гүлдерінің сан алуандығы.
Жапырақтары қылыш тәрізді немесе таспа жапырақты болып келеді. Гүлдері - ірі, қосжынысты, дұрыс, кейде бұрыс гүлді. Құртқашаштардың гүлсерігі жай күлте тәрізді болады. Гүлінің жеке өсуі де, гүлшоғырлы бо�луыболуы да мүмкін. Гүлсерігі 6 жапырақшадан құралган, күлте тәрізденіп, ай�қынайқын көрінеді. Аталығы - 3. Бір аналығы болады, аузы үштелімді. Көпшілігінің үш ұялы жатыны төмен орналасады. Жемісі - ұш ұялы қауашақ. Құртқашаш түқымдастар гүлінің формуласы: *ГсбА3Ж1 (Ге - гүлсерік) немесе К (күлте) деп те атауға болады.
Дәрілік, тағамдық, басқа да мақсаттарға қолданылатын құртқа�шашқұртқашаш тұқымдастар
бар. Халық құртқашашты кейде «жыланқияқ» деп те атайды.
Құртқашаш - Қазақстанда кездесетін көпжылдық шөптекті өсімдік. Оның ғылыми атауы - германдық құртқашаш. Сабағының биіктігі - 1 м. Германдық қүртқашаштың топырақта шырынды, ақ түсті тамырсабағы бо�ладыболады. Тамырсабақтан таспа тәрізді жапырақтары, тармақталған гүлсид§31. Пияз және інжугүл туыстастар
Пияздың қандай тұрлерін білесіцдер? Пиязды, сарыжақты өздерің қалай
өсіргендеріц туралы әцгімелеңдер
| 