Тыныс алу

Тынысалуға арналған қорытынды Тынысалу дегеніміз - ағза мен қоршаған орта арасындағы газ алмасу үдерісі. Құнарлы заттардан энергия алу үшін оттегі қажет. Сондықтан тынысалу үнемі жүзеге асып тұруы тиіс. Тынысалу жүйесінің орталык мүшесі - өкпе. Одан баска ауа жолдары: мұрын қуысы, ауыз куысы, аңка, жұткыншақ, көмей, кеңірдек және ауатамырлар кажет. Ауа тарататын барлык жолдар ішкі жағынан кірпікшелі эпителиймен астарланған, ол кірпікшелердің кимылымен катты тозаң бөлшектерін шығарып тастайды. Мұрын қуысы қантарату кылтамырларымен мейлінше жабдыкталған және оны иіс сезу рецепторлары бар сілемейлі, кірпікшелі эпителий астарлайды. Сондықтан ауа мұрын куысында шаң мен ұсак ағзалардан тазартылып, дене температурасын қабылдайды, оның иісін анықтайды. Ауыз қуысы дегеніміз — тынысалу жүйесінің мұрын уақытша жұмыс істемеген кезде (мұрын бітелгенде, мұрыннан как бөлінгенде, қан ақанда, т.б.) пайдаланылатын сақтама жолы. Аңқа дегеніміз - ауыз және мұрын қуыстарының қосылған жері. Ол тынысалу және аскорыту жүйесінің ортак бөлімі - жұткыншаққа ұласады. Жұтқыншақтың соңғы ұшы тар-макталады. Бір тармағы — өңешке қарай, екіншісі көмекейге астасады. Көмей (көмекей) шеміршектерден түзілген, олардың ең үлкені қалқанша шеміршек (еркекте өндіршек). Мүның арасындағы маңызды шеміршек - көмей қақпашыгы (көмей шодыры). Ол асты көмейге жібермей, өңешке қарай бағыттайды. Көмекей құрамына шеміршектерден басқа дауыстық ағзалар жиынтығы енеді. Ол екі сілемейлі дыбыстық байламнан құралады да, олардың аралығында дыбыстық саңылау орналасады. Әңгімелесу кезінде саңылауды байламдар жауып калады да ауа олар аркылы күшпен кысылып шығып, дыбыс түзіледі. Байламдар неғұрлым (көмейден үлкен) ұзын болса, дыбыс соғұрлым жуан болады. Дыбыстың еркекте-жуан, әйелде көбінесе жіңішке болатыны сондыктан.

Көмекей жартылай сакиналы шеміршектерден тұратын түтік -кеңірдекке ұласады. Кеңірдек өңештің алдыңғы жағында орналасады. Сондыктан ішкі жағында және жартылай сакиналар аралығында жұмсак дәнекер ұлпатек болады. Соның арқасында ас жентегі кеңірдек шеміршегіне қысым түсірмей, өңешпен еркін жылжиды. Кеңірдек екі ауатамырларға тармакталады. Ауатамырлар шеміршек сақиналарынан құралады. Олар бұрынғысынан да ұсақ ауатамырлықтармақшаларга (бронхиолдарға) тармақталып, өкпе ішінде «бронхиолды ағаш» түзеді. Ауатамырлык тармакшалардың ең ұсақтары өкпе көпіршіктері - альвеолдармен аякталады. Көпіршіктердің орқайсысын қантарату қылтамырлары торлап жатады. Оларда веналык қан болады, ол оттегіне қанығып, артериялық қан болып шығады. Гемоглобин көмірқышқыл газды беріп, оттегін қосып алады (карбогемоглобиннен оксигемоглобинге айналады). Өкпе көпіршіктері және веналық қылтамырлардын кабырғасы арқылы газ алмасады. Өкпе альвеолдар жәрдемімен өте қон ұяшықтарға бөлініп, газалмасатын үстіңгікабаттың көлемін өте ұлгайтады. Қанның оттегіне қанығуына өкпедегі ауа құрамы алмасады. Атмосфералық ауа (тыныс алғанда) кұрамында 21% оттегі және 3% көміркышкыл газы болады. Өкпе аркылы (тыныс шығанғарда) өткен ауа құрамында 16% оттегі және 4% көмір қышқылы қалады. Ауадағы азот мөлшері өзгермейді (74%). Өкпе кызметың маңызды көрсеткіші ӨТС-өкпенің тіриііліктік сыйымдылығы. Бұл өте терең тыныс алған соң адамның тыныс шығара ала-I ми пуп мөлшері. Оның орташа мөлшері 3,5 л немесе 3500 см3. Жаттыққан адамдарда ӨТС бұдан көбірек (5-7 л және одан артықтау) болиды. ӨТС неғұрлым жоғары болса, өкпе соғұрлым жақсы қызмет атқарады.

Өкпе жұптасқан мүше. Оң жак өкпе үлкен және үш бөлікке, ал сол жак өкпе жүрек есебінен екі бөлікке бөлінеді. Өкпені сыртынан тегіс дөнекер түптек (ұлпа) - өкпесіріқауызы (ішкі) қаптайды. Ол өкпемем тұтасып кеткен, оларды ажыратып алу мүмкін емес. Кеуденің (қабырғалар, қабырға аралық бұлшыкет және көкет) ішкі жағына сыртқы тарақ - сыртқы сіріқауыз тұтасып кетеді. Сіріқауыздың екіта-рақтарының аралығында мөлшері 1-2 мм шағын кеңістік бар. Бұл -сіріқауыздық куыс. Оған сіріқауыздық сұйықтық толы болады. Соның арқасында өкпе кеудеге берік жалғасатындықтан, біз тынысалу қимылдарын іске асырамыз. Егер кабырға арадық бұлшықеттер мен көкет жиырылса, одан кеуденің көлемі және соғни сөйкес өкпенің көлемі арта түседі. Сөйтіп тынысалу жүзеге асады. Егер қабырға аралық бұлшықеттер мен көкет босаңсыса, онда кеуде мен өкпенің көлемі кішірею есебінен тыныс шығарылады. Тынысалу жүйкегуморальды жолмен реттеледі. Тынысалу орталыгы сопақша мида орналасады. Ол тынысалу және тынысшығарудың рефлекторлық алмасуын реттейді. Тынысалу рефлексінің коздырғышы қандағы комірқышқыл газының артуы болып табылады. Артериялардағы химиялық рецепторлар қозады да қимыл нейрондарының бойымен ж у мыс мүшелеріне: қабырғааралық бұлшықеттерге және көкетке сигнал түседі. Олар жиырылып, кеуде және өкпе көлемін ұлғайту арқылы тыныс алып, оған жауап кайтарады. Симпатикалық жуйке жуйесі, адреналин және тироксин тыныс алуды тереңдетіп, жиілете түседі. Ал парасимпатикалық жуйке жуйесі тыныс алуды баяулатады. Жөтел және түшкіру тынысалудың қорғаныш рефлексі болып табылады. Оларды мұрын немесе көмейдің сілемейлі қабырғасына иіс немесе еріксіз әсер тітіркендіреді. Оған мұрын арқылы (түшкіру) немесе ауыз аркылы (жөтел) кенет тынысшығару жолымен жауап қайтарылады.