Өнеркәсіп: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

<b>Өнеркәсіп</b> – <i>ұлттық экономиканың [[шикізат]], [[отын]], энергия өндірумен, ағаш өнімдерін дайындаумен, өнеркәсіп және ауыл шаруашылық шикізатын өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарына өңдеумен (қайта өңдеумен) айналысатын кәсіпорындарды ([[зауыт|зауыттарды]], [[фабрика|фабрикаларды]], [[кеніш|кеніштерді]], [[шахта|шахталарды]], электр стансаларын, т.б.) біріктіретін аса маңызды саласы</i>. Екі үлкен топтан –<br> 1) <i>өндіруші өнеркәсіптен</i> – [[мұнай]], [[газ]], [[көмір]], [[шымтезек]], [[тақтатас]], [[тұз]], қара және түсті металл кентастарын, металлургия үшін кентасқа жатпайтын құрылыс материалдарын өндіру, ағаш дайындау, энергетикалық шикізат алу, т.б.;<br> 2) <i>өңдеуші өнеркәсіптен</i> – қара және түсті металдар, [[қақтама]], [[машина|машиналар]] мен жабдықтар, химиялық өнімдер, [[цемент]] және басқа құрылыс материалдарын, ағаш өңдеу, жеңіл өнеркәсіп пен тамақ өнеркәсіпі өнімдерін өндіру, өнеркәсіп бұйымдарын жөндеу, т.б. құралады.<br> Сондай-ақ ол өндіріс құрал-жабдығын өндіретін өнеркәсіп (“А” тобы) пен тұтыну заттарын өндіретін өнеркәсіп (“Б” тобы) салаларына бөлінеді. Өнімнің бір түрлері түгелдей “А” тобына жатады (станоктар, өнеркәсіптік тракторлар, жабдықтар, қара және түсті металл кентастары, минералдық тыңайтқыштар, т.б.), екінші бір түрлері түгелімен “Б” тобына (тігулі киім, тоқыма бұйымдары, нан, нан-тоқаш өнімдері, тағамдық балық өнімдері, жиһаз, тоңазытқыш, телевизор, т.б.) жатады. Көмір, электр энергиясы, кездеме, ұн, ет және өндірістік мақсатта пайдаланылатын басқа да өнім түрлері олардың нақты тұтынылуына қарай екі топтың арасында бөлініске түседі. “А” тобының өнімдері еңбек құралдары мен еңбек заттарына бөлінеді. <br>

== Өнеркәсіп==

==2- ші дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстан өнеркәсібі==

[[2- ші дүниежүзілік соғыс]] жылдары Қазақстан өнеркәсіпті дамытуда маңызды үш міндетті шешті, олар:<br> КСРО-ның батысынан көшірілген фабрикалар мен зауаттарды қабылдап алып, орналастыру және іске қосу;<br> өнеркәсіпті одан әрі дамытып, жаңа объектілер салу;<br> майданның қажетін ескере отырып, кәсіпорын номенклатурасын қайта қарау. Соғыстан кейінгі 4-5 ([[1946 – 1950]]) республика өнеркәсіпі бейбіт жағдайға бейімделіп қайта құрылды. Өнеркәсіп өнімін қарқынды дамытудың іргетасы қаланып, оның көлемі 70%-ға өсті. Бесжылдықта ([[1951 – 1955]]) өнеркәсіп өнімі 82%-ға артты, халық шаруашылығы үшін зор маңызы бар темір кентасын, [[болат]], [[көмір]], электр энергиясын, машиналар мен механизмдер, өнеркәсіп және азық-түлік тауарларын өндіру қарқынды жүргізілді. <br>

==6-шы (1956 – 1960) және 7-ші (1961 – 1965) бесжылдықтар==

6-шы ([[1956 – 1960]]) және 7-ші ([[1961 – 1965]]) бесжылдықтарда өндірістің құрылымдық бағытын түбегейлі түрде өзгертетін жаңа қуаттар іске қосылды. [[Қарағанды металлургия зауатыты]] мен [[Соколов-Сарыбай]] кен байыту комбинатының іске қосылуына байланысты қара металлургия өнеркәсіпінің негізі қаланып, онан әрі дами түсті; түсті металлургияда ірі-ірі кәсіпорындар қатарға қосылды; көмір өнеркәсіпінде жаңа технологиямен жабдықталған оннан астам жаңа шахталар мен қималар іске қосылды; химия өнеркәсіпі [[Ақтөбе хром қосындылары зауаты]], [[Қарағанды синтетикалық каучук зауаты]], [[Қаратау кен-химия комбинаты]] сияқты ірі кәсіпорындармен толықты; Маңғыстау мұнайлы аймағын игеру ісі қолға алынды; Қазақстанның шығысында, солтүстігі мен оңтүстігінде жаңа зауаттар салынып, шығарылатын өнім түрі көбейді; жеңіл және тамақ өнеркәсіпін өркендетуде елеулі қадам жасалды. Сондай-ақ [[Павлодар]], [[Жамбыл]], [[Маңғыстау]] облыстарында аумақтық-өндірістік кешендер қалыптаса бастады. <br>

==12-бесжылдық (1986 – 1990)==

12-бесжылдық ([[1986 – 1990]]) кезеңінде Екібастұзда бүкілодақтық энергетика орталығы қалыптасты, оңтүстікте фосфор өндірісі өркендеді, батыста еліміздің мұнай базасын жасау, мұнайдың, газдың, полиметалл және темір кентастарының жаңа кен орындарын игеру қолға алынды. Минералдық тыңайтқыштар, түсті және қара металдар өндіруде республиканың одақтағы маңызы арта түсті.<br>

==Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасуы==

Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасуы барысында өнеркәсіптің түрлі салаларындағы кәсіпорындардың техникасы мен технологиясы, ұйымдастырылу деңгейі төмен екендігі байқалды. 20 ғасырдың 90-жылдары басталған экономикалық реформа нәтижесінде өнеркәсіп орындары мемлекет иелігінен алынып, жекешелендіріле бастады. [[2003] жылғы мәліметке қарағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық меншік нысандары бойынша кәсіпорындардың саны және олардың үлесі айтарлықтай өзгерді. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар саны 1184 (9,3%), жеке меншікте 11217 (88,3%), ал басқа мемлекеттердің (олардың заңды тұлғалары мен азаматтарының) меншігінде 306 (2,4%) кәсіпорын болды. Бірақ меншік нысандары бойынша өндірілген өнімнің (көрсетілген қызметтің) жалпы көлеміндегі өнеркәсіптік өндірістің құрылымы тиісінше 1,3; 82,1 және 16,5% болды. Жаңа жағдайда өнеркәсіп орындары ірі, орта, шағын кәсіпорын және өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыратын бейөнеркәсіптік кәсіпорын түрлеріне жіктелді. Сондай-ақ нарықтық экономиканың дамуы барысында ірі-ірі корпоративтік құрылымдар да қалыптасты. Олардың тұрпаттары алуан түрлі: ұлттық және мемлекеттік компаниялар (<i>“[[Қазақойл]]”, “[[Қазтрансойл]]”, “[[Қазатомөнеркәсіп]]”</i>, т.б.), мемлекеттік және жеке жобалармен жекешелендірілген акционерлік компаниялар (<i>“[[Испат-Қармет]]”, “[[Қазақмыс]]” корпорациясы”, “[[Қазақстаналюминий]]”, “[[Өскемен титан-магний комбинаты]]”, “[[Маңғыстаумұнайгаз]]”, “[[Ақтөбемұнайгаз]]”, “[[Қазхром]]” [[ҰАҚ]]”</i>, т.б.), нарықтың дамуы барысында пайда болған жеке компаниялар (<i>“[[Қазкоммерцбанк]]”, “[[ҚазақстанКаспийшельф]]”, “[[Тұран Әлембанк]]”</i>, т.б.), ұлтаралық компаниялардың Қазақстандағы бөлімшелері (<i>“[[Теңіз Шевройл]]”, “[[OKІOK]]”, “[[PeтроҚазақстан]]”, “[[Алматы темекі фабрикасы]]”, “Қазхром” “[[ҰаҚ]]”</i>, т.б.) мен өкілдіктері (<i>“[[АВВ LTD]]”</i> – электротехикалық жабдықтар өндіретін компания, <i>“[[PGS Onshore]]”</i> – мұнай барлау, геофизикалық қызмет компаниясы, т.б.). Трансұлттық корпорациялар республиканың өнеркәсіпіне миллиардтаған қаржы салып, қыруар пайда табуда. Әйтсе де Қазақстан экономикасының корпоративтік секторында әлемдік деңгейдегі корпорациялар жоқ дерлік. Қазақстан өнеркәсіпінің әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі зор екеніне қарамастан инвестиция тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында мүлдем жоқ болатын. Сондықтан жеке жобамен жекешелендірілген кәсіпорындар мен трансұлттық корпорациялар басымдық алды. Республика экономикасында жүргізілген реформа барысында бұрын қалыптасқан өнеркәсіп салалары дамыды. Негізгі капиталға пайдаланылған инвестиция кен өндіру өнеркәсіпіне жұмсалды. Атап айтқанда, осы сала құрылымындағы инвестицияның үлесі [[2000 – 2003]] жылдары орта есеппен 76,3%-ды құрады. Бұл кезеңде өңдеу өнеркәсіпі саласында инвестиция тапшылығы айқын байқалды: оның үлесі орта есеппен 18%-дан аспады. <br>

==Шетелдік инвестициялар==

Қазақстан шетелдік инвестициялардың көлемі бойынша ТМД елдерінің ішінде алдыңғы орында болды. Республикада шетел инвестицияларының негізгі капиталдағы үлесі негізінен [[Батыс Қазақстан]] (92%), Маңғыстау (66%) және [[Ақтөбе]] (75%) облыстарына тиесілі болды. <br>

==Республика өнеркәсібінің әлемдік деңгейі==

[[Санат:Ө]] [[Санат:Қазақ ұлттық энциклопедиясы]]

[[Санат: Экономика]]