Дыбыс: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Дыбыс, кең мағынасында – газ, сұйықтық немесе қатты күйдегі серпімді орта бөлшектерінің [[толқын]] түрінде таралатын тербелмелі [[қозғалыс]]ы; тар мағынасында – адамдар мен жануарлардың арнаулы сезу органымен субъективті түрде қабылданатын құбылыс. Адам 16 Гц-тен 20 кГц-ке дейінгі жиіліктегі дыбысты ести алады. Дыбыс жөніндегі [[физика]]лық ұғым адам құлағына естілетін, естілмейтін дыбыстардың барлығын қамтиды. Жиілігі 16 Гц-тен төмен болатын дыбыс инфрадыбыс деп, 20 кГц-тен жоғары болатын дыбыс [[ультрадыбыс]] деп аталады. Ал 109 Гц-тен 1012 – 1013 Гц-ке дейінгі ең жоғары жиіліктегі серпімді толқындар [[гипердыбыс]]қа жатады. Дыбысты қарапайым [[гармония]]лық тербелістерге жіктеу (жиіліктік дыбыс талдау) нәтижесінде алынатын спектр – дыбыстың маңызды сипаттамасы болып табылады. Егер дыбыс тербелісінің энергиясы жиіліктің кең аймағында таралып жатса, онда ол тұтас спектр деп, ал дискретті (үзілісті) жиілік құраушыларының жиынтығы болса, онда ол сызық спектр деп аталады. Тұтас спектрі бар дыбыс [[шу]] (мысалы, ағаштардың желдің әсерінен болатын сыбдыры, механизмдер дыбысы) ретінде қабылданады. [[Музыкалық дыбыс]] еселі жиіліктері бар сызықты спектрге жатады; мұнда естілетін дыбыстың негізгі жиілігі – дыбыс биіктігін, ал оның гармониялық құраушыларының жиыны – дыбыс [[тембр|тембрін]] анықтайды. Сөйлеу кезіндегі дыбыс спектрінде форманттар болады.

[[Форманттар]] – белгілі бір [[фонетика]]лық элементтерге сәйкес келетін жиілік құраушыларының тұрақты тобы. Ішіндегі қысымы не [[механика]]лық [[Кернеу|кернеуі]] өзгерген денелер (газ, сұйықтық, қатты) дыбыс көзіне айналады. Практикада қатты денелердің тербелісі түріндегі дыбыс көздері (мысалы, дыбыс зорайтқыштың диффузоры мен телефонның мембранасы, [[музыка]]лық аспаптардың ішектері, пьезоэлектрлік немесе [[магнитострикциялық материалдардан жасалған пластинкалар]] мен стерженьдер) кең тараған. Ортаның шектелген көлемінің тербелісі де (мысалы, орган түтіктерінде, үрлемелі аспаптарда, ысқырғыштарда, т.б.) дыбыс көзі бола алады. Адамдар мен жануарлардың дыбыстық [[аппарат]]ы күрделі тербелмелі жүйеге жатады.

 

[[Адам]] өміріне дыбыс толқындарының, сондай-ақ, оларды зерттейтін ғылым – [[акустика]]ның атқаратын рөлі орасан зор. Дыбыстың барлық сипаттамаларын зерттеу ақпарат берудің (жеткізудің) жетілген жүйелерін жасауға, сигналдау жүйесін дамытуға, жетілдірілген музыкалық [[аспап]]тарды жасауға мүмкіндік береді. Дыбыс толқындары [[су]] асты байланысында, [[навигация]]да, [[локация]]да қолданылады. Төменгі жиілікті дыбыс [[жер]] қыртысын зерттеудің негізгі бір әдісі болып есептеледі. [[Ультрадыбыс]]тың практикада қолданылуы қазіргі техниканың тұтас бір саласы – ультрадыбыс техникасының пайда болуына ықпал етті. Қазіргі кезде жоғары жиілікті дыбыс толқындары, әсіресе [[гипердыбыс]], қатты дене [[физика]]сында зерттеулер жүргізудің аса маңызды [[құрал]]ы болып отыр.<ref> Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007.

ISBN 9965-08-235-9</ref>

 

==Пайдаланған әдебиет==