Уикипедия

Жапырақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш r2.7.1) (Боттың үстегені: vec:Fogia
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
[[Сурет:1 Каштана лист VizuIMG 2024Koeh-020.JPGjpg|thumb]]
'''Жапырақ''' (лат. ''folіum''{{lang-lafolіum}}, грек. ''{{lang-el|phyllon''}}) — жоғары сатыдағы өсімдіктердің фотосинтез, газ алмасу, буландыру, қор жинау, көбею қызметтерін атқаратын өсу мүшесі. Ол негізгі өркеннің жанама бұтақтарының қысқаруынан пайда болады. Жапырақтың мөлшері әр түрлі болады. Мысалы, шөптесін өсімдіктерде 3 — 10 см-дей, банан жапырағының ұзындығы 1 — 5 м, ені 40 — 50 см, [[цейлон]] пальмасы жапырағының ұзындығы 10 — 20 м, ені 12 м-ге дейін. Жапырақтың сыртқы құрылысы — Жапырақ тақтасынан (алақанынан) және сағақтан тұрады. Жапрақтың кеңейген жері — тақтасы, ал сабаққа бекінетін жіңішке бөлігі — сағағы деп аталады. Сағақсыз жапырақтар да болады. Сабақ буынынан тармақталған сағақты бір жапырақ өсіп шықса — жәй Жапырақ деп аталады, олардың пішіндері әр түрлі болады, мысалы, қарағайдың, шыршаның ''Жапырақты'' — қылқан, ине, астық тұқымдастарында — таспа; көк теректе — дөңгелек тәрізді. Бір сағаққа бірнеше жапырақ орналасса — күрделі ''Жапырақ'' деп аталады. Бұлар да әр түрлі болады: үшқұлақты күрделі ''Жапырақ ([[беде]], [[соя]])''; саусақ салалы күрделі Жапырақ (''[[атбас талшын]], [[қарасора]], [[қазтабан]], т.б.''); қауырсын тәрізді күрделі ''Жапырақ'', ал бұл жұп қауырсынды (''[[асбұршақ]], [[ноғатық]],'' т.б.), тақ қауырсынды (қызыл мия, итмұрын, шетен, грек жаңғағы, т.б.) болып бөлінеді. Жапырақ тақтасының анатомдық құрылымы — оның қандай қызмет атқаратынын анықтайды. ''Жапырақ'' тақтасын екі жағынан да жұқа қабықшамен қапталған эпидермис жауып жатады. [[Эпидермис]]тің астында борпылдақ ұлпа — [[мезофилл]] болады. Сонымен қатар бұл ұлпаның клеткаларында фотосинтезге және өсімдіктің тыныс алуына қатысатын [[хлоренхима]] бар.<ref name=bi1>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: [[Биология]] / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: [[2007]] - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref>
</td>
</tr>
</table>
 
== Жапырақ құрылысы ==
[[Сурет:1 Каштана лист VizuIMG 2024.JPG|thumb]]
<br />
 
[[Сурет:Koeh-020.jpg|thumb]]
Жапыраққа беріктілік, серпімділік қасиет беретін, оның “''қаңқасын''” құрайтын талшықтар жапырақ жүйкесін құрайды. ''Жапырақ'' жүйкесінің құрамында әр түрлі клеткалардан құралған негізгі өткізгіш ұлпа — ''ксилема''; өсімдікте органиктер заттарды таситын және өсімдіктің арнайы мүшелерінде (жер асты тамырында, өсу нүктесінде, жемісі мен дәнінде, т.б.) қор жинауға қатысатын түтікті-талшықты күрделі ұлпа — [[флоэма]] болады. Жапырақ сағағынан тақтасына қарай жалғасып жатқан өткізгіш шоқтар — орталық жүйке деп аталады, ал одан жан-жаққа таралған жанама жүйкелердің орналасуына қарай жүйкелену бірнеше типке бөлінеді: қауырсын тәрізді торлы жүйкелену — орталық жүйкенің жан-жағын жанамалап жатуы (тал, терек, алма, алмұрт, шие, т.б.); ''саусақ салалы жүйкелену'' — негізгі орталық жүйке бір жерден басталып, жапырақ жиегіне дейін саусақ тәрізді салаланып таралуы ([[үйеңкі]], [[бегония]], т.б.); параллель (қатарласа) жүйкелену — талшықтар жапырақтың ұшына қарай қатарласа созылуы (барлық астық тұқымдастары), доғалы жүйкелену — талшықтар екі жаққа тең бөлініп, жапырақтың орта жеріне жақындаған сайын доға сияқты иіледі де, ұшына жеткенде бір-бірімен қайта қосылады ([[інжугүл]], [[жолжелкен]]).
== Жапырақ бүргесі ==▼
<br />
Жапырақ бүргесі (Psyllіnea) — тең қанаттылар отрядына жататын зиянкес жәндік. ''Жер'' бетінде кең тараған, 1300-дей түрі белгілі. Қазақстанның, негізінен, оңтүстігінде кездеседі. Ондағы жеміс ағаштарының зиянкестеріне алма Жапрақ бүргесі (Psylla malі) және алмұрт Жапрақ бүргесі (Psylla pyrіcola) жатады. Бұлардың дене тұрқы 1,5 — 4 мм-дей (Австралияда кездесетін түрінің ұзындығы 6 мм). Басы жалпақ, көздері үлкен, күрделі болады. Қос жұп қанаттары түссіз. Аяқтары қысқа, артқы жұп аяқтары секіруге бейім. Жылына 1 — 5 ұрпақ береді, топтанып тіршілік етеді. Жұмыртқаларын ағаш бұтағының көзге көрінбейтін жеріне салады да, сол жерде қыстап шығады. Көктемде олардан шыққан дернәсілдері (жылтыр, жалпақ) мен [[нимфа]]лары (жыныстық жағынан толық жетілмеген аналықтары) жеміс ағаштарының жапырағы, сағағы, гүлтұғыры, бұтағына жабысып алып, өсімдіктің шырынын сорады. Дернәсілдері қоректенгенде, өздерінен бөлінетін тәтті, жабысқақ сұйық затпен өсімдіктің [[вегетатив]]тік мүшелерін зақымдап, өсуіне кедергі жасайды. Өспеген жеміс ағаштары солып, қурап қалады. Сондай-ақ, Жапрақ бүргесі — вирус таратушы жәндіктер. ▼
Күрес шаралалары: ағаштар бүршік жарғанда фосфорлы органиктік инсектицидтер шашу қажет.
 
== Жапырақ жемірі ==▼
<br />
Жапырақ жемірі, жапырақ жегісі (Chrysomelіdae) — қатты қанаттылар отрядына жататын қоңыздардың бір тұқымдасы. Жер шарында кең тараған, 40 мыңдай түрі белгілі. Қазақстанда 1000-ға жуық түрі бар. өзынша келген денесінің тұрқы 10 мм-дей. Қоңыздардың барлығы дерлік ашық түсті болады. Бұлардың сопақша дернәсілдерінің үстін безді бүртіктер жапқан. Жапырақ жемірлері өсімдіктердің жапырағымен қоректеніп, жұмыртқаларын жапырақ бетіне салады. Ал кейбір түрлері — топырақ арасында немесе өсімдік ұлпасының ішінде тіршілік етеді. Жапырақ жемір — орман, бақ, көкөніс ш-тарының зиянкестері. Мыалы, айқышгүлдер бүргесі — көкөністің, колорадо қоңызы — картоптың, астық сүлікшесі — бидайдың зиянкесі. Кейбір түрлері арамшөптерді жоюда биологиялық күрес шараларын жүргізу үшін қолданылады. ▼
 
== Өсімдік жапырағы ==
<br />
[[Сурет:Лист и соцветие дерева катальпа.jpg|thumb]]
 
Өсімдік жапырағы белгілі бір заңдылықпен орналасады: 1)кезектесіп орналасу — сабақтың әр буынында дара жапырақ кезек-кезек шығады. Мысалы, жапырақ бір-бірін көлеңкелемеу үшін бір жапырақ сабақтан оңтүстікке қарай, екіншісі солтүстікке, үшіншісі шығысқа, төртіншісі батысқа қарай кезектесе орналасады. Сондықтан жапырақ тақталары қанша үлкен болғанымен, жарықтың түсуіне кедергі болмайды (''астық тұқымдасы, емен,'' т.б.); 2) қарама-қарсы орналасу — сабақтың әр буынынан екі жапырақ бір-біріне қарама-қарсы өсіп шығады да, үстіңгі жапырақтар төменгілерін көлеңкелемейді (''үйеңкі, қалампыр, жалбыз, сирень'', т.б.); 3) топтанып орналасу — сабақтың бір буынында үш не одан да көп жапырақтың болуы (''[[сары ағаш]], [[қарғакөз]],'' т.б.).
 
Line 26 ⟶ 15:
 
== Жапырақтың түсуі ==
<br />
[[Сурет:Боярышник-лист-осенняя-окраска.jpg|thumb]]
Жапырақтың түсуі — өсімдіктің эволюциялық дамуында әр түрлі қолайсыз жағдайға бейімделуі, яғни күзде күн суытып топырақ құрғаған кезде тамырдан өсімдікке келетін ылғалдың азаймауынан және қыста қалың қар жауғанда өсімдік бұтағының сынып кетпеуінен сақтайды. Күзде күн суытып, топырақ құрғаған кезде Жапырақтағы фотосинтез процесі бірте-бірте әлсірейді. Жапырақ пен сабақ арасындағы зат алмасу тоқтайды. Жапрақ сабағы түбіндегі клеткалар ыдырап, ажырау қабаты пайда болады. Бұл кезде Жапырақ сабаққа әрең ілініп, өзінің салмағынан, жел, жауын әсерінен үзіліп түседі. Көптеген өсімдіктердің (''салат, капуста, пияз, аскөк, қымыздық'', т.б.) Жапырақтары тағам, ал кейбір өсімдіктердің Жапырақты — мал азығы ретінде пайдаланылады. Жапырақтан [[эфир]] майы алынады, медицинада пайдаланылады.▼
 
▲Жапырақтың түсуі — өсімдіктің эволюциялық дамуында әр түрлі қолайсыз жағдайға бейімделуі, яғни күзде күн суытып топырақ құрғаған кезде тамырдан өсімдікке келетін ылғалдың азаймауынан және қыста қалың қар жауғанда өсімдік бұтағының сынып кетпеуінен сақтайды. Күзде күн суытып, топырақ құрғаған кезде Жапырақтағы фотосинтез процесі бірте-бірте әлсірейді. Жапырақ пен сабақ арасындағы зат алмасу тоқтайды. Жапрақ сабағы түбіндегі клеткалар ыдырап, ажырау қабаты пайда болады. Бұл кезде Жапырақ сабаққа әрең ілініп, өзінің салмағынан, жел, жауын әсерінен үзіліп түседі. Көптеген өсімдіктердің (''салат, капуста, пияз, аскөк, қымыздық'', т.б.) Жапырақтары тағам, ал кейбір өсімдіктердің Жапырақты — мал азығы ретінде пайдаланылады. Жапырақтан [[эфир]] майы алынады, медицинада пайдаланылады.<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
 
▲== Жапырақ бүргесі ==
{{main|Жапырақ бүргесі}}
▲Жапырақ бүргесі (Psyllіnea) — тең қанаттылар отрядына жататын зиянкес жәндік. ''Жер'' бетінде кең тараған, 1300-дей түрі белгілі. Қазақстанның, негізінен, оңтүстігінде кездеседі. Ондағы жеміс ағаштарының зиянкестеріне алма Жапрақ бүргесі (Psylla malі) және алмұрт Жапрақ бүргесі (Psylla pyrіcola) жатады. Бұлардың дене тұрқы 1,5 — 4 мм-дей (Австралияда кездесетін түрінің ұзындығы 6 мм). Басы жалпақ, көздері үлкен, күрделі болады. Қос жұп қанаттары түссіз. Аяқтары қысқа, артқы жұп аяқтары секіруге бейім. Жылына 1 — 5 ұрпақ береді, топтанып тіршілік етеді. Жұмыртқаларын ағаш бұтағының көзге көрінбейтін жеріне салады да, сол жерде қыстап шығады. Көктемде олардан шыққан дернәсілдері (жылтыр, жалпақ) мен [[нимфа]]лары (жыныстық жағынан толық жетілмеген аналықтары) жеміс ағаштарының жапырағы, сағағы, гүлтұғыры, бұтағына жабысып алып, өсімдіктің шырынын сорады. Дернәсілдері қоректенгенде, өздерінен бөлінетін тәтті, жабысқақ сұйық затпен өсімдіктің [[вегетатив]]тік мүшелерін зақымдап, өсуіне кедергі жасайды. Өспеген жеміс ағаштары солып, қурап қалады. Сондай-ақ, Жапрақ бүргесі — вирус таратушы жәндіктер. Күрес шаралалары: ағаштар бүршік жарғанда фосфорлы органиктік инсектицидтер шашу қажет.
 
▲== Жапырақ жемірі ==
 
▲Жапырақ жемірі, жапырақ жегісі (Chrysomelіdae) — қатты қанаттылар отрядына жататын қоңыздардың бір тұқымдасы. Жер шарында кең тараған, 40 мыңдай түрі белгілі. Қазақстанда 1000-ға жуық түрі бар. өзынша келген денесінің тұрқы 10 мм-дей. Қоңыздардың барлығы дерлік ашық түсті болады. Бұлардың сопақша дернәсілдерінің үстін безді бүртіктер жапқан. Жапырақ жемірлері өсімдіктердің жапырағымен қоректеніп, жұмыртқаларын жапырақ бетіне салады. Ал кейбір түрлері — топырақ арасында немесе өсімдік ұлпасының ішінде тіршілік етеді. Жапырақ жемір — орман, бақ, көкөніс ш-тарының зиянкестері. Мыалы, айқышгүлдер бүргесі — көкөністің, колорадо қоңызы — картоптың, астық сүлікшесі — бидайдың зиянкесі. Кейбір түрлері арамшөптерді жоюда биологиялық күрес шараларын жүргізу үшін қолданылады.
 
== Пайдаланылған әдебиеттер ==
<references/>
Line 36 ⟶ 32:
{{wikify}}
 
[[Санат:Ж]]
[[Санат:Қазақ ұлттық энциклопедиясы]]
[[Санат:Биология]]
 
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Жапырақ» бетінен алынған