Ақындар айтысы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[File:Akindar aitisi.JPG |right|Ақындар айтысы|
==Айтыстың түрлері==
Қазақтың ауыз әдебиетінде айтыстың бірнеше түрі бар:<br />
30-жол:
Бертін келе адамның ойсанасы, білім-танымы есейе, жетіле келе бәдік айтысы діни нанымнан арылып, жаңа сипат алады, мазмұны жаңғыра бастайды. Ол енді жастардың әзіл-қалжың ойын айтысына айналады, онда әзіл-оспақ басым.
Қаратауым дегенде, Қаратауым, <br />
Тау басынан соғады қара дауыл.<br />
36-жол:
Қаптай көшіп келеді біздің ауыл. <br />
Бәдік кетіп қалыпты таудан асып, <br />
Таудан арғы бұлтпенен араласып. <br />
47-жол:
Төрт түлік халық ауыз әдебиетінде ерекше орын алады. Онда жануарлар мен адамның айтысы да кездеседі. Мысал үшін иесі мен сиырының айтысын алайық.<br />
Шолақ сиыр, көзіңді ояйын ба?<br />
Биылғы жыл соғымға сояйын ба?<br />
53-жол:
Танабайға жаяңды қояйын ба?<br />
Шиыршықтап қыл арқан ескеніңде,<br />
Қу шолақты соялық дескеніңде,<br />
63-жол:
=== Жұмбақ айтысы ===
Айтыстардың ішінде ерекше орын алатын түрі – жұмбақ айтысы. Жұмбақ айтысы халықтың өмір, табиғат құбылысын білсем деген арман-тілегінің елесі. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу, білмегендерді соған жетектеу, әсіресе жастардың ойсанасын кеңейту тілегінен туады. Сондықтан ұсақ нәрселерден бастап жұмбақ етіп, қиынға көшу, өзінше сол ойсананы өрістету, ойлауға дағдыландыруды мақсат етеді. Жұмбақтардың өзі сияқты, жұмбақ айтысы да ұйқасқа құрылады. "Жұмбағым жұтылды, ыққа қарап құтылды". Бұл – бастапқы қысқа түрі. Ал кілең өлеңмен келетін ұзақ түрлері – соңырақ туған әрі адам санасының марқайған кездегі түрі.
Жұмбақ айтыста кез келген ақын бел байлап айтысуға шыға алмайды. Бұл айтысқа түсу үшін, өз жанынан өлең шығара білу жеткіліксіз. Сонымен қатар ақын өмірдің барлық саласынан хабары бар, білімді адам болуы керек. Жұмбақ айтыста жұмбақ берушінің не нәрсені жұмбақ етемін десе де еркі бар. Өмірдің әр құбылысын алып, бейнелеу түрінде жұмбақ ете береді. Оны шешу үшін айтушының не нәрсені [[жұмбақ]] етіп отырғанын болжай білуі керек. Сондықтан жұмбақпен айтысушылар өте сирек кездеседі.
Жұмбақталатын нәрсенің көпшілігі шындық өмірден алынады. Ақындардың таланты, [[дүниетану]] шеңберінің көлеміне қарай, айтқан жұмбағының мағынасы кейде тайыз, кейде терең боп отырады. Кейбір жұмбақтардың шешуіне қарағанда, жасырушының да, шешушінің де әр алуан құбылыстарды көп білетіндігі таңғалдырады.
Жұмбақ айтысының ең жақсы үлгісінің бірі – '''Сапарғали мен Нұржан айтысы'''. Бұл айтыста екі ақын да білімділік, тапқырлық, өнерлілік танытқан. Сапарғали ауыл тіршілігінің қалыпты шындық болмысымен қатар, қазақ жерінің Ресейге қосылуына байланысты ел өміріне енген жаңалықтарды жұмбағына арқау етеді. Мысалы:
Сапарғали:<br />
73-жол:
Шықпайды панаңыздан көлеңкелеп.<br />
Мысалы жайса зонтик құс секілді,<br />
Тетігі қолда болған іс секілді,<br />
91-жол:
"Омарқұл мен Тәбияның" айтысын алсақ, қыз бен жігіт айтысының әлгі айтылған тақырыптарының бірін қозғайды. Бірін-бірі сүйген екі жастың өздерінің көңіл күйін сөз етеді.
...Ақылың болса, сөзді аңғар деймін,<br />
Көңіліңе піспей қалған нан бар деймін.<br />
98-жол:
Айтқан серт өз мойныңа бар, бар деймін.<br />
Мен жетсем, уәдеге сен жетпедің, <br />
Қайғымды қай-қайдағы тербетпегін. <br />
| |||