Күй: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Automated import of articles |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
'''Күй'''– - музыкалық жанр, қазақ халқының аспаптық пьесасы. Домбыра, қобыз, сыбызгыда шығарылып, тартылып келген. Музыка өнерінің дамуына байланысты, К-лер халық аспаптары оркестрлерінің репер-туарларында көп орындалады. К. -қазақ, қырғыз, өзбек халықтарыныц аспаптық музыкасына төн атау. М.Қашқариға сілтеме жасай оты-рып, К. сөзінің төркіні "көк" деген түркі сөзінен шығуы мүмкін деген болжамдар бар. К. 14 ғ-да жеке муз. жанр болып қалыптасты. К-лер мазмұны аңыз-ертегілерге, нақтылы тарихи оқиғаларға қүрылып, көбіне бағдарламалы түрінде дамыды. Онда халықтың басынан өткен тауқымет мен әділетсіздікқе қарсы күресі, азат өмірді аңсағай асыл арманы мен қуаныш сезімі терең толғаныспен өрнек-бояуын тапты. К-дің мело-диялық-формалық құрылысы, ыр-ғақтық-орындаушылық әдістері сан алуан. Мыс., Қцрманіазыныц К-лері жігерлі, екпінді, ал Дәулеткерейдің К-лері терең толғауға, романтиқ,-лириқаға негізделген; Тәттімбет-тіц К-лері әуейі әсем, тәтті мұң мен қоңыр сазға толы болса, Қазан-іаптың К-лері құбылмалы, ойнақы, төкпе жыр іспетті болып келеді. Домбыра К-лері параллельді кварта мен квинта, терция, секста, сеқунда интервалдары арқылы тартылады. Параллельді қварталар мен квин-талар К-ге көркем нақыш-бояу бе-румен қатар оның әуен-саздылығын өсірелей түседі. К-лердің көлемі әр түрлі болады. Кейбір К-лердің көлемі 150-ден 200 тактіге (мыс., Боіданың "Боз төбесі" мен Динаныц "Әсем қоңыры", т.б.) дейін жетелі. Қазақ К-лері өзінің құрылыс тәсіліне, орындаушылық дәстүрін^ қағыс түріне қарай, негізінен, екі стильдік мектепке бөлінеді. Бірін-шісі - екпінді қарқынды, муз. бейнет жағынан бағдарламалы симф. сипатта шығарылатын К-лер (Жан-төренің "Шалқымасы", Құрман-ғазының "Кішкентайы", "Сарыар-қасы", Динаның "Бүлбұлы", т.б.), ал екіншісі - терең филос, ой-сырға толы, шертпе К-лер (Тәттім-беттің "Сарыжайлауы", "Көкейкесті" мен "Сылқылдат", Тоқаның "Қосбасары", Сцгірдің "Тоғыз тарауық т.б.). К-дің идеялық-қөркемдік диапазоны кең. Халық қүйшілері өздерінің шығармаларында адамдарды ("Құдаша", "Айжан қыз", т.б.), жануарларды ("Ақсақ құлан", "Боз айғыр", т.б.), құстарды ("Аққу", "Қоңыр қаз", т.б.), табиғат қүбылыс-тарын ("Ақ боран", "Көбік шашқан", "Сары өзен", т.б.) суреттейді. Бұдан басқа К-лер мазмұнына, харақ-теріне қарай тарихи К-лер ("Ел айрылған", "Ноғайлының босқаны", т.б.), лирик. К-лер ("Ақ желең", "Байжұма"), аңыз К-лер ("Нар идір-ген", "Қорқыт", т.б.), қаралы К-лер ("Салық өлген", "Бозінген", т.б.), арнау К-ле ("Абыл", "Дайрабай", "Ғазиз", т.б.) сияқты тақырыптарға бөлінеді. К. өзінің муз. формасы жағынан әр түрлі. Қазақ К-лері ішінен 2-3 бөлімді, сирек болса да 3 бәлімді рондо-вариациялық синтет. формалардағы туындылар да кездеседі. К. орындауда қағыс маңызды орын алады. Қағыс арқылы К-дің ырғақтық мәні мен динамикасын, сыр-сипатын анықтайды. Қол қағыстарында нотаға түспейтін көптеген "сиқырлы" сырлар да бар; олар "жаппай қағыс", "кезек қағыс", "шертпе қағыс", "шұбыртпалы қағыс" болып жіқтеледі. К-дің көпшілігі- бір бөлімшеде сақталған. Көбіне қолдан қолданылатыны екі бөлікті жөне төрт бөлікті өлшемдер, сондай-ақ %, 3/8,5/8,6/8> '/8, т.б. муз. өлшемдері де болады. Кей Кетерде ауыспалы өлшемдер де кездеседі. Қобыз бен сыбызғы күйлері домбыра К-леріне қарағанда көп сақталмаған. Қобыз К-лері, негізінен, эпик. мінезде келсе, сыбызғы К-лері табиғат көріністері мен ха-йуанаттар дүниесін суреттеуге құрылым, оларда әуен-саздылық басым келеді. Сыбызғы К-лері өте шағын. Олардың атаулары да көне. Қобыз К-лерінің құрылымы күрделі болып келеді. Қобыз К-лері Қорқыт Атадан бастау алған. Оның шығармаларын бізге жеткізген Ықылас болатын. 18 - 19 ғ-ларда өмір сүрген Абыл, Әлшекей, Әлікей, Байжцма, Бай-серке, Баламайсан, Боғда, Дайра-бай, Дөулеткерей, Дина, Есжан, Жантөре, Қазанғап, Қүрманғазы, Саймақ, Сейтек, Сүгір, Тәттімбет, Тоқа, Тцркеш, Ықылас сынды күй-ші-композиторлар қазақтың ұлттық К. мәдениетінің жан-жақты дамуына мол үлес қосты. Қазан төңкерісі-нен кейін К-лер ансамбльдер мен ор-кестрлерге арналып қайта өңделіп, орындалатын болды. Мазмұны мен түр жағынан да жаңара түсті. К. са-рындары қазақ қомпозиторларының муз. туындыларында (опера, балет, симфония, т.б.) бой көрсетуде. Мыс., Е.Г. Брусиловсқий "Қыз Жібеқте" "Ақсақ құланды", М.Төлебаев "Біржан - Сарала" "Соқыр Есжанды", Е.Рахмадиев "Алпамыста" "Құдаша" К-лерін пайдаланған. А.В. Затае-вич, Қ. жөне А.Жұбановтар, Б.Г. Ерзакович, А.Алексеев, П.В. Ара-вин, А.Сейдімбеков, т.б. К-дің тари-хи-теор. мәселелерін зерттеп, нотаға түсіруге көп еңбек сіңірлі.
| |||