Діл: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Менталитет''' немесе '''діл''' ({{lang-la|menta — жан құрылымы}}) - ойлаудың үлгісі, [[этнос|этностың]], [[Әлеумет|әлеуметтік]] топтың, [[индивид|индивидтің]] жалпы рухани мінез-құлқы. Сондай-ақ діл халықтың [[ЭТНИКАЛЫҚ ТОП|этникалық бірлігі]] мен оның басқа ұлттық құрылымдардан ерекшелігін тану болып табылады. Сол арқылы адамдардың жалпылама және нақты баға беруі, әлеуметтік ұстанымы әзінің әлеуметтік бірлігіне және басқа да қауымдастықтарға белсенді қарым-қатынасы пайда болады.

Діл, [[менталитет]] - адамдардың белгілі бір қоғамдастығына тән, нақтылы тарихи-мәдени ортада қалыптасқан мінез-құлықтардың және іс-әрекеттердің біркелкі сипатын білдіретін ұғым. Діл мәдени бірегейленуімен және тұлғаның өзін-өзі белгілі бір мәдени ортада сезіну деңгейімен байланысты. [[Адам]] баласы тумысынан құндылықтар жүйесін (отбасылық, топтық, этностық, өркениеттік, т.б.), көбінесе, бәз қалпында, дайын күйінде қабылдайды. Еркін таңдау қабілеті, негізінен, шығармашылық қарымы, жасампаздық дарыны мол тұлғаларға тән. Осыған орай, ең алдымен, этностық сананың тұрақтылығын, дүниетанымының әмбебапты болатындығын ескерген жөн.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы,ISBN 9965-32-491-3 2007.</ref> Діл "біз және біз емес" деген ажыратушы [[оппозиция|оппозицияға]] негізделеді.<ref name=s2/>

Ділді оған табиғаты ұқсастау мәдени [[архетип]] пен ұлттық мінез-құлықтан ажырта білген жөн. Өзгермелі ортада тұлғалық тұрақтылықты жүзеге асыратын мәдени архетип тылсымдық, бейсаналы сипат иеленеді, ал таңбалардың, рәміздердің, мағыналардың пайымдалған жүйесін құрайтын діл саналы талқыға түсіп отырады. ¥лттық мінез-құлық мәдени архетиптермен бірге адамдардың қайталанбалы, табиғи, этнопсихолдық ерекшеліктері арқылы көрініс табады. Діл әртүрлі адамдардың дүниедегі заттар мен құбылыстарды біркелкі [[таңба|таңбалар]] мен [[Рәміз|рәміздер]] арқылы бейнелей алу қабілетімен ерекшеленеді. Осы біркелкілік адами қоғамдастықтардың ортақ табиғи-тарихи ортада қалыптасуымен де, мәдени сабақтастық нышандарымен де тікелей байланысты болады. Мысалы, еуразиялық Ұлы Даланы қоныстанған көшпелі халықтар ұрпақтарының ділінде көптеген ортақ белгілер бар.<ref name=s2>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref>

Ділдің екінші кыры адамның немесе әлеуметтік топтың әрекетке және ойлауга қабілетінен көрініс береді. Ол ақыл сапасының көрсеткіші ретінде жеке адамдардың немесе топтың рухани жағдайын, нағыздықтың түсінілу бейнесін айқындайды, ойлау тұрпаты және ұжымдық калыптасатын ойлау мен тәртіптің құрылымы ретінде көрініс береді.

Ділдің келесі, үшінші кыры—адамдардың дүниені белгілі бейнеде қабылдауы мен сезінуінен, прогреске дайындыгынан, зауқынан көрініс береді. Дүние дегенде бұл жерде адамдардың әлеуметтік өрлеуге қол жеткізген, мүдделері ескерілген, құқықтары қорғалған, шын мәніндегі ерікті қоғам ұғымын көз алдыға елестетуге болады. Өрлеудің кепілі демократия десек, адамдардың демократиялық санасы мен мәдениеті деңгейінің ділді айқындайтын фактор болын шығуы осыдан көрінеді. Адамдар еркіндікті сезінуі, оған құлшынуы, өз мүддесін алға тартып, құқықтарын пайдалана білуі керек. Ол үшін бірқатар саяси-құқықтық білім керек.<ref name=kog1>[[Қоғам|Қоғамдық]] білім негіздері: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, М.Изотов, К.Жүкешев, т.б. - [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы, [[2006]]. ISBN 9965-33-570-2 </ref>

Әр халықтың немесе бүкіл өңір халықтарының өзіндік ділі болады. Сонымен қоса бүкіл Батыс халықтарына және Шығыс халықтарына тән жалпы ортақ діл бар. Діл қоғамның даму сипатын айқындайтын факторлардың бірі ретінде ете үлкен маңызға ие.<ref name=kog1/>

АҚШ халқының ділінің мынадай ерекшеліктері бар: саясатқа белсенді араласады, Үкіметтің әр қимылын бақылайды, әкімдерден есеп алып отырады, ойына келгендерін ашық айта алады, кез келген мәселені шешуде тез бірігіп кетеді.<ref name=kog1/>

Сырттай қарағанда діл мен психологияның қоғам өміріндегі көрінісі ұқсас. Екеуі де сананы меңдеген, адамның немесе топтық әрекетіне тура әсер ететін санасыздық құбылысы ретінде көрініс береді. Бірақ бұлардың мәнді айырмалары бар. Психология үнемі өзгере бермейтін орнықты факторлардың — халық мекен еткен жердің табиғатының, климаттық жағдайлардың, мыңдаған жылдар бойы шұғылданып келе жатқан кәсіптің, орныққан салттардың, дәстүрлердің, ғұрыптардың, халықтың басынан кешкен тарихының туындысы болса, діл орнықсыз факфакторлардың — билікке келген түрлі үкіметтер жүргізген саясатының, идеологиялық шаралардың, белгілі бір мерзімді қамтыған әлеуметтік сілкіністердің, катаклизмдердің салдары болын табылады. Психология оңайлықпен өзгермейді, "қанға сіңген" қасиет сияқты көрініс береді, ділді білім идеологиялық, экономикалық-әлеуметтік шаралар арқылы өзгертуге болады.

Өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы жаппай геноцид, зиялы қауымды қырғынға ұшырату бұқаралық санаға арызқойлық пен жалақорлық психологияны орнықтырып кетті. Кадрларды іріктеу мен қызметке орналастырудағы әділетсіздіктер, жоғарыдағылардың төмендегілерді жеке басына берілгендік ұстанымымен тағайындауы жағымпаздықтың өршуіне себеп болды. Жоғары лауазымдарға кәсіпқойлығымен емес, пысықтығымен немесе сыбайластықпен келіп алған, ұлттық мүддені көздеуді білмейтін, ру мүддесімен күн кешіп жүргендер жойылып бара жатқан рушылдықты қайта коздырады. Осылай түрлі келеңсіз құбылыстардың бәрі өз себептерімен қоғамдық санадан орын алып жатты. Бұл жерде ескерте кететін бір жайт, патшалық Ресейге бағыныштылық және коммунистік билік тұсында бұқаралық санаға ұялағанның бөрі тек қазаққа ғана тән емес.<ref name=kog1/>