Морфология (лингвистика): Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Yerzhankyzy (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
{{Shortcut1|Грамматика}}
'''Морфология''' (грек. morf— түр, тұлға, logos — сез, ілім) — дербес сөздердің грамматикалық ма- ғыналарын тексеретін, грамматикалық сез тұлғалар- дың қызметі мен қалыптасу, даму заңдылық- тарын зерттейтін тіл ғылымының бір сапасы. морфологияның негізгі материалы — морфема. морфология сөздің грамматикалық тұлғаларын жеке бір тілдегі сөздердің диахрондық (тарихи даму), синхрондық (қазіргі кездегі) көрнісімен де зерттейді. морфология сөз тұлға- ларының түрленуін, бөлшектенуін, әр түрлі өзгеріске түсуін анықтау мақсатында салыстыра зерттеу жүйесімен де айналысады. Сездің тұлғасы, мағынасы және атқаратын қызметі сөйлем құрамында ғана анықталатын болған- дықтан, сөзді синтаксиспен байланысты қара- стырады. Демек сөзді лексика-грамматикалық сипа- ты тұрғысынан айқындайды. Қазақ тіліндегі сөздер морфологиялық тұрғыдан жалаң және күрделі болып екіге бөлінеді. Жалаңдар сездің түпкі мағынасын білдіретін түбір сөздер де, күрделілер кем дегенде екі сөзден құралатын біріккен, қосарланған, күрделенген (ақ құба, ақ сары) сөздер. Жалаң сөздер құрамы жағы- нан түбір тұлғалар мен қосымшалардан құра- лады. Түбірлер сездің негізгі лексикалық мағына- сын білдіреді де, қосымшалар түбірге неше түрлі грамматикалық мағыналар үстейді. Мысалы, ұйыморфология дастырушылардың бірі деген сөз тіркескендегі алғашқы сез ұйым+дас+тыр+у+шы+лар+дың болып 7 бөлшектен тұрады. Мұндағы ұйым — негізгі түбір, -дас — сөзжасам қосымша, -тыр - езгелік етіс жұрнағы, -у — қимыл есім жүрнағы, -шы — сезжасам жұрнақ, - лар — кептік жалғауы, -дың — ілік септігі жалғауы. Бұлардың әрқайсысының өзіндік лексикалық және грамматикалық мағыналары бар. морфологияның негізгі міндеттерінің бірі — сөздерді белгілі бір сез таптарына тәндеп белу. Сөз тап- тарының айқындапуына 30-жылдары ерекше үлес қосқан ғалымдар: А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев, А. Ысқақов. 40-50- жылдары морфологияның әрбір жеке мәселелері арнайы жүргізілетін күрделі монографиялық ғыл,- зерттеудің объектісіне айналады да, осы зерттеулердің негізінде кептеген көлемді еңбек- тер жарыққа шығады. I. Кеңесбаев, А. Ысқа- қов, К. Ахановтардың жыл сайын шығып отыр- ған орта, орталау мектептерге арналған "Қазақ тілі грамматикасы" мен Н. Сауранбаевтың пе- дучилищеге арнаған "Қазақ тілі" (1948) және жоғары оқу орындарына арналған "Қазіргі қазақ тілі" (1954) атты келемді еңбектерімен қатар, морфологияның жеке сөз таптарын әр жақты ба- яндауға арнапған морфология Балақаевтың "Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері", А. Ыс- қақовтың "Қазақ тіліндегі үстеулер", Ғ. Мүса- баевтың "Сын есімнің шырайлары", Ә. Хасе- новтың "Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер", Р. Әміровтың "Қазақтіліндегі шылаулар", Ш. Са- рыбаевтың "Қазақ тіліндегі одағайлар" т. б. зерттеулерін айтуға болады. 60-жылдары мұндай еңбектер саны жағынан да, тақырып жағынан да молая түсіп, жеке сөз тап- тарына байланысты тағы да кептеген жеке зер- ттеулер: Ш. Сарыбаевтың "Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздер" (1960); Ж. Шакеновтың "Қазақ тіліндегі сын есім категориясы" (1961); Ә. Ибатовтың "Қазақтіліндегіесімдіктер" (1961); Ә. Төлеуовтың "Қазақ тіліндегі есім категория- сы" (1963) атты еңбектері жарық көрді. Булар- дың бәрінде де әр түрлі сөз таптары өзіндік лексико-грамматикалық ерекшеліктері тұрғысынан әр жақты талдауға түседі. морфология мәселелеріндегі бұрын-соңды жетістіктердің бәрін жинап, оны жүйелі тәртіпке келтіріп, теориялық тұрғыдан ғылымы бір ізге түсіріп баяндаған күрделі еңбек 1967 ж. Қазақ КСР ҒА "Ғылым" баспасынан шыққан "Қазақ тілінің грамматикасы" болды. морфологияның негізгі міндеттерінің бірі — сөз форма- ларын зерттеу. Сол себептен сәз формалары жайындағы зерттеу сөздердің түрлері жайын- дағы қандай да болса ережелердің бәрін түгел қамтып, сөздерді морфологиялық категориялардың қан- дай түріне жатқызу және оларға тән форма- ларды анықтау сияқты заңдылықтарды да қаморфология тиды.
Қазақ тілінде сез формалары, әдетте, лекси- ка-грамматикалық , не лексикалық-семантикалық мағына- ларды тудырудың нақтылы тілдік жамылғышы болып келеді. Сөздердің формалары негізінен екі түрлі тәсіл арқылы жасалады: синтет. (морфология лық) және аналит. (синтаксистік) тәсіл. Сөз формаларын жасаудың бұл амалдарын зерт- теп анықтау, әрине, қазақ тіл білімінде бірден қалыптасып кете қойған жоқ. Кеңес дәуірінің алғашқы кезінде бұлар тек сез жасаудың морфология лық тұрғысынан ғана қарапып келсе, бертін келе, атап айтылмағанмен, синтаксистіктәсілдің де ескеріле бастағаны байқалады. Қазақ тіліндегі сез жасаудың синтет. (морфологиялық) және анапит. (синтаксистік) тәсілдері 50-жыл- дары практикалық та, теориялық та тұрғыдан әбден қалыптасып орнықты. Сөйтіп кейбір күрделі еңбектерде ол сез жасаудың тиянақ- талған негізгі амалдары ретінде ұсыныла бас- тайды да, жеке ғылымы мақапалық зерттеулер объектісіне көшеді. Сез формаларына қатыс- ты негізгі мәселердің бірі —сөздерді түр-тұрпа- тына, тұлғаларына қарай айыру. Сөздерді булайша айқындау кеңестік дәуірдегі қазақ тіл білімінде апғашқы күндерден бастап-ақ оқыту ісіне арналған грамматикапар мен оқулықтар жүйесінде дараланып көрсетіле бастаған. Ал оның ғылымы талдау жасалып, тілдік зерттеу негізінде теориялық анықтамаға ие болуы 30- жылдардан бастап айқындалған деп айтуға болады. Сөз тулғасы (немесе сөздің түрлері) жайында еңбектер сан жағынан көп емес. Бул мәселе жөніндегі арнайы пікірлерді біз Қ. Жұба- нов, А. Ысқақов, Ә. Қайдаровтың еңбектерінен кездестіреміз. Аталған ғалымдардың сөз тұлға- лары (түрлері) жайындағы пікір жүйелері негізінде бірдей, бірақ сәз тұлғаларын іштей жіктеу және оларды атау жақтарына келгенде, аздап айырмашылық барлығы аңғарылады. Сөздердің жеке-жеке тұлғалары (түбір сөздер мен күрделі сөздер) жайында мынаны айтуға болады. 1. Сөздердің негізгі тұлғасының бірі — түбір сөздер туралы ойлар кеңестік дәуірдегі барлық оқулықтар мен грамматикаларда кездеседі. Түбір сез туралы пікір алшақтығы немесе езгеше сипаттау әдеті кездеспейді. Оның анықтамасы Қ. Жұбановтың "Сөздіңтүбірі қосымшасыз езі ғана түрса, түбір сөздер дейміз" деген ережесінің негізіне құрылған. Бұған қосылған ұғым — туынды түбір, яғни әр түрлі жүрнақтар арқылы негізгі түбірден өрбіп табылған сөздер жайындағы түсінік. 2. Сез тұлғаларының ең бір күрделі және соншалық қиын түрі — күрделі сөздер мәселесі. Күрделі сөздердіңжекетараулары {біріккен сөздер, қос сөздер, қыскдрған сөздер) жайы Кеңес дәуірінің алғашқы кездерінен бастап-ақ тек оқулықтар емес, сонымен қатар жеке ғылымы мақалалық зер- ттеулер обьектісіне айналды да, 40-50-жылдар- дан бастап ішінара диссертациялық зерттеу тақырыбына кешті. бұл зерттеулердің бәрінде де зерттеулер жүйесінің келемі және мақса- тына байланысты кездесетін ерекшеліктер бол- маса, жалпы принципті мәселелер туралы пікір апшақтығы байқапмады. Бірақ жалпы алғанда, қазақ тілі білімінің күрделі сөз мәселесі толық шешіліп болған жоқ. Мысалы, осы уақытқа дейін күрделі сөздердің іштей грамматикалық мағынаны тудыратын түрлерінің өзара жігі айқындалып, тұрақты бір межеге тіркелмей келеді. Күрделі сөздердің ішінде біріккен сөздер үнемі лексикалық жаңа мағына тудырып отыратынына дауа жоқ. Бірақ кез-келген қосарланған сөз тіркестері үнемі лексикалық жаңа мағына тудыра бермейді. Мысалы, қора-қора (қой), тау-тау (шәп) дегеннен біз тек грамматикалық көптік мағынаны ғана ұғына- мыз. Ал қора-қопсы, тау-тас десек, лексикалық мағына. Осы сияқты қазіргі қазақ тілінде ащы ішек, соқыр ішек, жер май, асықжілік, боз тор- ғай, қос аяқ, ақ кұган т.б. сияқты күрделі фор- маларда қолданылатын сөздер мол-ақ. Мұндай сөздер көпке тарап кеткен (бірақ теріс) түсінік бойынша, егер бірігіп жазылса, ез алды бір лексикалық бірлік (единица), демек, жеке сез (біріккен сез) болып танылады да, егер бөлек жазылатын болса, бір бүтін лексикалық бірлік (еди- ница) емес, демек, бір сез емес, өз алдына бөлек-бөлек сәздер болып шығады. Оны фра- залық тіркестер қатарына, сез тіркесіне ығыс- тыра салады. Сөздерді анықтауда негізгі кри- терий олардың бірігіп немесе бөлек жазылу- ында болмаса керек. Ол — таза орфография- лық мәселе. Қайта ондай тіркестердің лекси- ка-грамматикалық , лексика-семантикапық жақтары- на баса көңіл бөліп, қажеттілігіне қарай олар- ды күрделі сөздер ретінде таныған жөн. Әдет- те мұндай сөздер екі түрлі (кебіне атау) сөздердің тіркесіп айтылу негізінде компоненттердің әуелгі мағынасын осалдата барып, жаңа бір конкретті мағынаға ие болу түрінде айтылады. Мысалы, соқырішек, ащыішек, жер май, боз торғай, шуда жіп т. б. деген күрделі сөздердегі соқыр, ащы, жер, боз, шуда сияқты сөздер әуелгі дербес мағынасында жұмсалып тұрған жоқ. Сол сияқты, ондай тіркестегі сөздер әуелде жеке-жеке жалпы есімдер болса, тіркестің қазіргі ұғымындағы түрінде бір ғана жалқы есім сапасына кешкен. Демек, әуелгі жалпы есімдерден жаңа бір жа- лқы есім пайда болған. Олардың тіркескен түрде бір ғана сөйлем мүшесі болуы, тіркесін жазбай гұрып әр түрлі сез қоспай жұмсалуы сияқты толып жатқан қасиеттері тағы бар. Мұндай қасиеттер бұл сияқты тіркестерді қапайда күрделі сөздер дәрежесінде тануға итермелейді. Олай болса, қазіргі ешбір күмәнсіз мойындапып жүрген күрделі сөздер (біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер) қата- рына күрделі сөздердің тағы да бір жаңа түрін, ол құранды сөздер бола ма немесе тіркестегі сөздер бола ма, әйтеуір күрделі сөздің бір түрін қосу керек болады. Бұны біз тек лексикаланғ- ан күрделі сөздер жайында ғана айтып отыр- мыз.<ref> Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3 </ref>
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
[[Санат: Қазақ тілі]]▼
{{wikify}}
▲[[Санат: Қазақ тілі]]
[[af:Morfologie (taalkunde)]]
| |||