Уикипедия

Жабағы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
Қаза􀀃Қазақ тілінде б􀀅л сөздің өзі екі түрлі мағы-
нада 􀀃олданыладықолданылады: 1) 6 ай мен 1 жас аралығындағы
жыл􀀃ыжылқы төлі; 2) 􀀃ойқой, түйе малының көктемде үйыс􀀃анүйысқан
􀀃ыс􀀃ықысқы жүні. Түсіндірме сөздігімізде осы үғымдарға
келтірілген мысалдар: «Жүнттай жабағылар, арда емген
тайлар да болатын (М. Әуезов, Шығ.); «...жабағысын
􀀃ыр􀀃ыпқырқып жатыр» (Б. Майлин, Шығ.).
Осы екі мағына ішіндегі біздің назар аударғалы
отырғанымыз алғаш􀀃ысыалғашқысы.,5—6 ай шамасындағы 􀀃үлынқүлын-
ды «жабағы» дыбысты􀀃дыбыстық 􀀃алпындақалпында атау 􀀃ырғызқырғыз тілінде
кездеседі (Қ. Юд. КРС, 208). Дәл осыған жуы􀀃жуық дыбыс-
ты􀀃тық 􀀃үрамдақүрамда, біздегі мағынасында якут, тува тілдерінен
де үшыратамыз: якутша — убаһа (Рус.-як. сл., 156), ту-
ва тілінде сарбаа (бір жасар 􀀃үлынқүлын) (Тув.-рус. сл.,
154). Бүлардағы сәл-кем дыбыс ауыт􀀃ушылы􀀃тарынауытқушылықтарын
түркі тілдеріндегі заңдылы􀀃тармензаңдылықтармен дәлелдеп жату ар-
ты􀀃тық. Енді бір түркі тілінде, дәлірек айтса􀀃айтсақ, туба-кижи-
лерде «дьабаа» немесе «дьава» т􀀅лғаларындағы сөз біз-
дегі «􀀃үлынқүлын» мағынасында 􀀃олданыладықолданылады (Н. Бас., ДЧТ.,
112). М􀀅ндағы айырмашылы􀀃айырмашылық біздегі «ж» дыбысы ор-
нына «дь» 􀀃олданылғанқолданылған (мысалы, бүл тілде біздегі
«жа􀀃жақ»—дьаак дыбысты􀀃дыбыстық 􀀃􀀅рамдақ􀀅рамда керінеді). Бүл тілде,
аз да болса, мағьща езгешелігінің бар екендігі бай􀀃абайқа-
лады.
Аталып отырған, «жабағы» сезіне сәйкес түлғаны
монғол тілінен де табамыз. Онда: «даага» сөзі 􀀃аза􀀃қазақ
тіліндегі «тай>> мағынасын береді. Осы дерекке зер сал-
са􀀃сақ, «жабағы» сөзінің түпкі төркіні монғол тілі болып,
ол кейін кейбір түркі тілдеріне ауыс􀀃андаауысқанда бірінде —
жыл􀀃ыжылқы төлінің 􀀃􀀅лынқ􀀅лын мен тай аралығындағы жас мөл-
шерін білдіретін, ал екіншісінде — 􀀃􀀅лынқ􀀅лын мағынасын
аңғартарлы􀀃аңғартарлық өзгерістерге түскендігі сезіледі. Бүл сөз
тарихының бір жағы. Осы атаудың тууына себеп болған
тағы бір сез болуы мүмкін. Біздің бай􀀃ауымызшабайқауымызша, оның
пайда болуы, біз жоғарыда көрсеткен, «жабағы» сөзінің
екінші мағынасы — көктемдегі жүнмен байланысты бол-
са керек. Әсіресе, жазда туған жыл􀀃ыжылқы төлінің 􀀃ыстықысты ба-
сынан өткізіп, келесі кектемде үстіндегі ескі түгін тас-
тап, 􀀃айтақайта түлеп, жүнттай болатыны мәлім 􀀃үбылысқүбылыс. Ал
ескі жүннің «жабағы» аталатыны тек бізде емес, 􀀃ырғызқырғыз
тілінде де бар: жабағы — көктемдегі 􀀃ойқой жүні (түлеуге
тиісті); даакы — әлі түлемеген көктемдегі жүн (К. Юд. KPC, 208, 179). Соңғы сөз, 􀀃ырғызқырғыз тілінде көбіне жыл􀀃ыжылқы
төліне 􀀃олданылатындығықолданылатындығы бай􀀃аладыбайқалады және оны монғол
тілінен ауыс􀀃анауысқан деуге болады. Монғолдарда «даахь» сө-
зі біздегі «жабағы» мағынасын 􀀅ғындырады (Қаз.-мон.
сөз., 104).
Монғол тілін былай 􀀃ойғандақойғанда, түркі тілдерінің өзін-
де-а􀀃ақ, «жабағы» т􀀅лғалас сөздің «жүн» мағынасын бер-
гендігіне тілдік деректер жо􀀃жоқ емес. Мысалы, В. Радлов
сөздігінен мынаны о􀀃имызоқимыз: йапак — жүн. Осы сөздің
екінші мағынасы —«енесін еметін 􀀃үлынқүлын» мағынасына
н􀀅с􀀃айдын􀀅сқайды. (В. Рад., Опыт..., Ill, I, 261).
Қорыта айт􀀃андаайтқанда, 􀀃азірқазір бізде 􀀃олданылыпқолданылып жүрген
«жабағы» (жыл􀀃ыжылқы төлімен байланысты) сөзінің төркіні
монғол тіл де, ал ол тілдің өзінде «тай» мағынасын бе-
ретін «даага» түлғасы жүн түріне берілген «даахь» сө-
зінен өрбіген деуге тура келеді. Түркі тілдеріне, оның
ішінде 􀀃аза􀀃қазақ тіліне «даага» ауысып, алғаш біздегі «тай»
сөзімен жарыса колданылған да, кейін келе мағынасына
􀀃осымшақосымша реңк берілу нәтижесінде жыл􀀃ыжылқы төлінің 6 ай-
дан 1 жас􀀃ажасқа дейінгі жас мйлшерінің атауы болып 􀀃ақа-
лыптас􀀃анлыптасқан. Ал дыбысты􀀃дыбыстық т􀀅рғыдан «даага» т􀀅лғасының
«жабағыға» дейін өзгеруі тіл заңдылығына 􀀃айшықайшы кел-
мейді (даага>жаага>жа(б) ага>жабага>»жабағы).<ref>Бес жүз бес сөз.—Алматы: Рауан, 1994. ISBN 5-625-2459-6</ref>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Жабағы» бетінен алынған