Жетіген (аспап): Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Шертпелі аспаптар|Шертпелі аспаптардың]] ең көне түрінің даму тарихы бізге күні бүгінге дейін белгісіз. Сондықтан бүл саланы зерттеушілер бар болғаны әр түрлі болжаулар айтумен ғгна шектелулері мүмкін. Әр түрлі халық аспаптарының дамуында кейбір орталық заңдылықтар бар дедік. Осындай аспаптар жетілдірілген сайын ондағы ішектер саны бірте-бірте көбейе берген. Аспаптар тұтас [[Ағаш|ағаштан]] ойып жасалған, шанақтары әдетте көн терімен қапталғән, кейбір этнографиялық еңбектерде шанағы ашық қалдырылған аспаптар жайында да сөз болады. Қарапайым аспаптарда құлақ болмаған, сондықтан ішектерді қолмен керіп байлаған. Күйге келтіру үшін тиек орнына қойылған асықты жылжытатын болған. Музыканттардың орындаушылық шеберліктері артқан сайын шертпелі аспаптардың түрі өзгеріске ұшырап, жетіле түсіп отырған. Мойын жасалып, байланатын [[Перне|пернелер]] саны артқан сайын мұндай аспапта ойнау техникасы едәуір байи түскен.

Мысалы, XVIII ғасырдағы саяхатшылар [[Лепехин Иван Иванович|И. Лепехин]], [[Паллас|П. Паллас]], [[Георги Иоганн Готлиб|И. Георги]] және [[Рычков Петр Иванович|П. Рычков]] өздерінің жазбаларында түркі халықтары арасында тараған шертіп ойналатын көп ішекті көне аспап жайында жиі-жиі ауызға алады. Олар бүл аспапты көбінесе Сібірдің батыс бөлігін мекендеуші түрғындар арасынан кездестірген. Осы аспаптардың құрылысын суреттеп жаза отырып, ғалымдар оның гуслиге, арфаға және лютняға үқсайтындығын айтқан, сол себепті өз еңбектерінде оны «гусли», «жатқызылған арфа» деп атайды. Соңғы атаудың тағылу себебі, аспапты ойнаған кезде кәлденеңдете ұстау керек. Зерттеушілердің барлық еңбектерінде жеті ішекті көне аспап —жетіген жайлы баяндалады. Бірақ әр этнограф оны өзінше атаған, мысалы, «етиге», «етиган», «ятага», «елтаға», «джатыган» дейді, солай бола тұра, түркі тілінін, келтірілген сөздерінде ортақ түбір бар екенін байқау

Саяхатшылар XVIII ғасырдың екінші жартысында кездестірген жетігендердің кейбір түрлері тіптсн қарадүрсін жасалынған. Академик [[Паллас|П. С. Паллас]] солардың бірі туралы былай деп жазады:

Этнографтардың мәліметтеріне қарағанда, жетіген кейбір аймақтағы қазақтардың арасында XIX ғасырдың ортасына шейін кездескен. Өткен ғасырдың 60-жылдары Москвада этнографиялық көрме үйымдастырылған, оған [[Орынбор губерниясы|Орынбор губерниясының]] қазақтары музыка аспаптарының бірнеше түрін әкеліп қойған. Кейін бұл аспаптар [[Дашковский]] этнографиялық музейіне беріліпті.

Осы музейдің [[1868]] жылы жазылған коллекциялық тізімінде сыбызғының үш түрі жайында, қылқобыз бен домбыраның бірнеше түрі, сондай-ақ жеті ішекті жетіген туралы айтылыпты. Суреттеп жазылуында бүл аспаптар: цибизга, кубыз, думбра жэне ятага деп аталған.

[[ Маслов|А. Масловтың]] «Сибирский вестник» ([[1818]]) журналында жарияланған мақаласында жетіген анағүрлым толық суреттелген. «Ятага,— деп жазыпты ол, — Орынбор қырғыздары (қазақтары — Б. С.) қолданатын музыкалық аспап. Шанағы үзынұзын, орта түсы төрт бүрышты, бір жағына қарай доғал бүрыштанып сәл иілген. Бүйіріндегі екі қақпағы түтас, қалған екі қақпақтың әрқайсысы екі бөліктен біріктірілген, олардың бір-біріне қатынасы 9:25-ке қатынасындай. Төменгі қақпақта бес жүлдызша орналасқан 25 қосымша дауыстар жасалған, сәл дөңестеу жоғарғ қақпақта, иілген түсынатұсына тақтай жапсырылған, оған ішектерді байлауға арналған жеті ағаш қүлақ орнатылған, ішектер аспаптың, түп жағындағы кішкене мыс шығыршыққа бекітілген. Төменгі қақпақтын, түбін ала бірнеше тақтайша бекітілген: олар тек сэндіксәндік үшін емес, аспапты жерге қойғанда тіреуіш қызметін де атқарады. Ятаганың жалпы түрі үлкен жапон котосына өте үқсас. Ятаганың қақпағы сарғыш сырмен ал қалған бөліктері қара түске боялған, қүлақтары сияқты ұсақ белшектерін айтпағанда, қызыл сырмен сырланған. Ятаганың бүрауыбұрауы белгісіз. Көлемі мынадай: ұзындығы—102 см, ені—14 см, биіктігі осы шамалас, бірақ резонатордың қалыңдығы екі есе кем.

[[Сібір|Сібірдің]] батыс аймақтарын мекендеуші халықтардың, тұрмыс салты, әдет-ғүрыптары бір-біріне жақын екені, сондай-ақ олардың музыкалық аспаптарының үқсастығы жайында этнографтар көп жазып қалдырған. 88 ры Саяхатшы [[Паллас|П. Паллас]] манси халықтарының (қазіргі Ханты-Мансийск ұлттық округі) музыкасы туралы былай деп жазады:

Бұл арада [[Паллас]] жетіген тектес аспапты жазып отыр, ал «татардікіне үқсаидыұқсайды» дегені әдетте саяхатшылар шығыс түркі халықтары арасынан өздері естіген әуенді айтқаны.

XVIII ғасырдың өзге де саяхатшылары: [[Лепехин Иван Иванович|И. Лепехин]], [[Гмелин|С. Гмелин]], [[Рычков Петр Иванович|П. Рычков]], И. Георгидің еңбектерінде осындай мәліметтер келтірілген. XVIII ғасырда жетігенмен бір тектес аспаптар түркі халықтары арасында неғүрлым көбірек тараған. Алайда, олардың бәрінде бірдей сақталмаған. Татар халқы арасында «етиганның» үмыт болғаны, оның орнына гуслидің тарап отырғаны жайында А. Масловтың еңбегінде былай делінген:

Этнограф [[ Болотов|С. Болотов]] қазақтардан көп ішекті шертіп ойналатын аспап тапқан. Ол бүл аспапты торбанмен салыстыра келіп, «шебер орындаушынын, қолында оның үнін рақаттана отырып тыңдайсың»,— деп жазады. Көп ішекті аспаптар жайындағы бұл секілді естеліктерді бір қатар еңбектерден кездестірген едік.

Халықтың аңыз-ертегі, өлең-жырларында әр қилы музыкалық аспаптар жиі аталып отырады. Сонау бағзы заманнан бері келе жатқан көне аңыздардың бірінде жеті ішекті жетігеннің шығу тарихы баяндалған. Бүл аңызды біз [[1966]] жылы Өзбек ССР-іне қарасты Бүхар облысындағы Тамды ауданына экспедицияға барғанымызда жазып алдық. Оны бізге жергілікті домбырашы [[Жақсылық Елеусінов]] айтып берді. МүныМұны ол бала кезінде өзінің атасынан

Профессор Қүдайберген[[Құдайберген ЖүбановЖұбанов|Құдайберген Жұбанов]] бүл жайында былай деп жазған еді:

[[1966]] жылы [[Оразғазы Бейсембаев]] «Сибирский вестник» журналында [[1818]] жылы суреттеп жазылуы бойынша жетіген аспабын жасады. Нақ осы жетігеннің бейнесін қайтадан өмірге келтіру көне аспаптарды қайта жасау ісінің бастамасы болды.

Алғашқы нұсқада жегігенде он үш ішек болды. Ол аспаптан жиырма дыбыс алынды, диапазоны бір жарым октава болды. Жеті ішегі, екі бөлікке бөлетін ортадағы тиектің көмегімен екі-екіден дыбыс бере алды. Сол қолдың ойнауы сольден бастап до-диезге дейінгі төменгі диапазонды қамтыды, ол нақ кіолдың ойыны — ре бірінші октавадан бастап ре екінші октаваға дейінгі жоғары диапазонды қамтыды. Аспаптың жоғарғы қақпағы түтас. Бүл арада біз қақпақтық тұтастығы бүзылмаса, аспап жақсы күйге келетінін ескерген едік. Төменгі қақпақ имектеліп жасалынды. Соның нәтижесінде жетігеннін, дәстүрлі көне кейпі біршама сақталынды.

Үшінші үлгіде жетіген диапазоны екі [[октава]] аспапқа айналды. Диапазонды квартаға кеңейту үшін дыбыс қатарының төменгі бөлігіне бес ішек қосылды. Жаңадан қосылған ішектер қүлақтардың көмеғімен керіледі. Ал шанақтың енін кеңейткенде дауыс күшейді. Дыбыс қатарлары алдыңғы жетігендегідей, хроматикалық түрінде қалдырылды. Бүл жетігенде орындаушылық мүмкіншіліктері жақсартылды, ал мүның өзі сонымен неғүрлым күрделі музыкалық шығармаларды да орындауға мүмкіндік береді.