Уикипедия

Эпителий: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Эпителий'''ЭПИТЕЛИЙ “ЭПИТЕТ” (грек. epіtheton – қосымша) – заттың, яки құ-былыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз. Мыс., қазақ поэзиясында “алтын” сөзі Эпитет ретінде көп қолданылады. Оның мағынасы да сан алуан: 1) түсті (алтын күз); 2) әдемілікті (алтын қасықтай); 3) құтты мекенді (алтын бесік – туған жер, алтын аймақ); 4) атақ-дәрежені (алтын жаға); 5) қазына-байлықты (алтын сандық); 6) жаны таза, адамгершілігі мол кісіні (алтын адам, алтын кісі) білдіреді. Эпитет көбінесе сын есім, үстеу, зат есім, етістіктен жасалады. Көркем әдебиетте тұрақты Эпитет жиі қолданылады. <ref>Қазақ энциклопедиясы, 10 том</ref>
 
== Бірінші ұлпалардың пайда болуы туралы теориялар (болжамдар) ==
Бірінші ұлпалар пайда болу жайында екі үлкен мағлұматтар қаралады:
# ''Гастрей теориясы'' (бұның авторы Геккель). Бұл теория бойынша көп клеткалы организм-бластея - бір клеткалы эпителий клеткаларынан пайда болды деген ұғым берді. Талшықтары бар клеткалар тобы организмнің қимыл қызметін атқарса, ал баска клеткалар тобы қоректік қызмет атқарады. [[Инвагинация]] процесі арқылы екі [[клетка]] тобы - екі қабатты - гастрея болып саналады. Сыртқы қабаты - [[эктодерма]] жабынды эпителийде, ал эктодерма - бірінші ішек қабатын құрайды.
# Екінші теориясы [[Мечников Илья Ильич|Мечниковтың]] ''«фагоцетелла»'' теориясы. Бұл ұғым бойынша көп клеткалы организм біртектес клеткалардан тұрды, дейді - олар екі түрлі қызмет атқарады. Сыртқы клеткалардың талшықтары болады, олар үсақ ас түйіршіктерінен [[фагоцитоз]] арқылы қоректенеді, ал клеткалар бірте-бірте талшықтарын жоғалтып, амебоид пішінді болып жануарлардың ішкі кабатына кіреді де, ас қорыту сонда аяқталды, сөйтіп, сыртқы клеткалар - кинобласт, ішкі клеткалар - [[фагоцитобласт]]. Осыдан барып жабынды эпителий және ішкі орта ұлпалары пайда болады.
Заварзиннің айтуы бойынша ұлпалар [[эволюция]] процесінде организмге бағынады.
 
== Эпителий ұлпасына жалпы мінездеме ==
 
Эпителий ұлпасы өзінің атауын гректің екі сөзінен ''«эпи»-үсті және «телий»''-еміздікше деген ұғымдардан тұрады. Дәнекер ұлпалар еміздікшелерінің үстінде орналасқан ұлпаны эпителий деп атап, Бұл терминді алғаш рет Рюйеш қолданған.
Эпителий ұлпасы (epithelium), дененің сыртқы бетін, куыс органдардың ішкі бетін (ішектің, асқазанның, қуықтың) және организмнің секрет бездерін алып жатады.
Эпителий-шекаралық ұлпа, өйткені ол ішкі ортамен сыртқы ортаның аралығында жатады. Эпителий арқылы [[организм]] мен сыртқы ортаның арасында зат алмасу жүреді.
Ішек эпителийі арқылы қоректік заттар, [[белок]], [[Майлар|майлар]], [[Углеводтар|углеводтар]] қан мен [[Лимфа|лимфаға]] беріледі, олар арқылы организмге таралады, қоректік заттар энергия көзі болып табылады. Көп уақытта организмнен сыртқы ортаға әртүрлі продуктылар (заттар) сыртқа шығарылып отырады. Мысалы: көміртегі-өкпеден сыртқа шығады, несеп, несепқышқылы бүйрек арқылы сыртқа шығады. Эпителий шекарада түрғандықтан қорғаныш қызметін атқарады. Ол организмді химиялық, механикалық және басқа да әрекеттерден сақтап тұрады, [[микроб]],
улы заттарды өткізбейді.
Секрет шығаратын бездердің эпителий ұлпасы маңызды қызмет атқарады, өйткені олар секрет шығарып отырады, ол секрет бүкіл организмдегі зат алмасу процесінің дүрыс жүруін қамтамасыз етеді. Мысалға, асқазан бөлетін сөл оны химиялық және механикалық өзгерістерден сактайды, ішек эпителиі шығаратын [[фермент]] ас қорту процесінде үлкен роль атқарады.
Қалқан безі ([[щитовидная железа]]) шағаратын [[гормон]] жалпы организмдегі алмасу процесін реттейді.
Шығу тегі және аткаратын қызметіне байланысты эпителийдің құрылысы әртүрлі болады, бірақ та эпителий ұлпасының басқа ұлпадан ерекшелігі болады. Бұл ерекшелігі оның шекаралық жағдайына және аткаратын қызметіне байланысты. Эпителий ұлпасы клетка пластысын құрайды. Эпителий базальды мембранада жатады, оның астында борпылдақ дәнекер ұлпасы жатады. Оларда кан тамырлары болмайды, ал қоректік затты базальды [[мембрана]] арқылы алады. Эпиталий ұлпасы клеткалардан - эпителиоциттерден тұрады.
 
Эпителийдің басқа ұлпалардан айыратын, жалпы белгілері болады.
# Эпителий организмді сыртқы және ішкі ортадан бөліп тұратын және олармен байланысты қамтамасыз ететін шекаралық ұлпа. Ішектің куысы, асқазанның, бүйректің жыныс органдардың қуыстарын эпителий ұлпасы астарлап жатады және периқордиаль, превраль және кұрсак бөлімдерін бөліп тұрады. Эпителий ұлпасының негізгі бір ерекшелігі шекаралық қызметі. Осы қызметіне байланысты эпителий ұлпасының құрамындағы клетка элементтері әртүрлі болады.
# Эпителийдің клеткалар кабат құрап, үлкен бетті алып орналасады. Қабат түзіп орналасуына байланысты эпителий қорғаныштық қызмет атқарады.
# Эпителий ұлпасының негізгі массасын клеткалар құрайды. Бұл эволюция барысында калыптаскан касиет. Себебі [[регенирация]] жасау үшін және ол неғұрлым тез жүру үшін ұлпа клеткаларға бай болу керек. Эпителий түрлі қорғаныштық құрылымдарды (кутикула, хитин, бақалшақ) құрайды. Бұл құрылымдардың барлығы эпителий ұлпасының құрамындағы клеткалардың қызметіне байланысты.
# Эпителиалдық клеткалардың құрылысы полярлы келеді. Базальдық және апикальдық бөліктері құрылысы мен қызметі жағынан бірдей болмайды. Мысалы, ішектің эпителиалдық клеткаларының апикалық бетінде [[микробүр|микробүрлер]] болады, ішкі [[торлы аппарат]] ядроның үстіңгі аймағында орналасқан, ол клеткалардың базальдық бөліктерінде микробүрлер мен торлы аппараттың элементтері болмайды. Эпителий клеткаларының полярлы болуы оларды шекарада орналасуына байланысты.
# Эпителий базальдық мембрананың үстінде жатады. Базальдық мембрана эпителий клеткалары мен оның астындағы дәнекер клеткаларының тіршілік әрекеттерінің әсерінен пайда болады және осы екі ұлпаны, бір жағынан бір- бірінен бөліп, екінші жағынан оларды біріктіріп біртұтас комплекс құрайды. Эпителийдің қоректену базальдық [[мембрана]] арқылы [[Диффузия|диффузиялық]] жолмен қамтамасыз етіледі. Осы жерде, эпителийде кан мен лимфа тамырларының болмайтынын, ал нерв талшықтарының көп болатынын ескеру кажет.
Эпителийдің негізгі қызметі өзінің астында орналасқан дәнекер ұлпасын қорғау. Сонымен қатар кейбір жағдайларда белгілі эпителиалдық клеткалар секрет бөлу және сіңіру функцияларын да атқарады.
 
== Морфологиялық классификация ==
 
Эпителийдің құрылыс ерекшелігіне негізделген. Бұл классификация бойынша эпителийлерді бір кабатты және көп қабатты деп бөледі. Бір кабатты эпителий бір қатарлы және көп қатарлы болып бөлінеді. Эпителийлерді клеткаларының пішініне қарай жалпақ, куб пішінді, [[цилиндр]] тәрізді деп ажыратады.
Онто және [[филогенетикалық классификация]]. Эпителийлер классификация-сының бұл түрін олардың белгілі бір ұрық жапырақшадан шығу тегін еске алып Н.Г. Хлопин үсынған. Ол эпителиийлердің төмендегі типтерін ажыраткан:
# [[Эктодерма|Эктодермадан]] пайда болатын эпидермалық эпителий (жабындылық эпителий, тері бездері, ауыз қуысының эпителийі, сілекей бездері);
# [[Энтодерма|Энтодермадан]] пайда болатын энтодермалық эпителий (ішектің, бауырдың, үйқы безінің эпителийлері);
# Мезодермадан пайда болатын [[цело-нефродерма|цело-нефродермалық]] эпителий (жыныс бездерінің, бүйректің, эпителий мен [[мезотелий]]);
# Нерв түтігінің бастамасынан дамитын эпендимо-глиялық эпителий ([[эпендимо]]);
# Мезенхимадан түзілетін эндотелий. Эпителийдің соңғы екі түрінің зерттеушілердің көпшілігі эпителийлер қтарына жатқызбайды. Жүлын каналы мен ми карыншаларының астары-эпендиманы-нерв ұлпасына, ал кан тамырларының астары-эндотелийді дәнекер ұлпасына жатқызуды орынды деп санайды.
 
== Функциялық классификация ==
 
Жануарлардың көпшілігінде эпителийдің мына типтерін ажыратуға болады.
# Жабынды тері эпителийі;
# Кілегей кабықшаларының эпителийі;
# Дененің екінші куысын астарлап тұратын [[Серология|серозалық]] кабықшаларының эпителийі (плевралық, перикардиалық және күрсақ куысының);
# Ішкі органдардың перинхимасының эпителийлі (альвеолалық, бүйрек эпителийі, гонадалар мен бездердің эпителийі т.б.).
Целомдық эпителийі
Эпителийдің бұл түрі, адам мен сүтқоректілердің өкпе [[Альвеола|альвеолаларының]], серозалық куыстардың және серозалық кабықшалардың беттерін астарлап тұрады. Серозалық кабықшалар мен куыстар эпителийінің [[Целом|целомдық]] деп аталады.
[[Мезотелий]] - Жалпақ клеткалардың жұқа кабаты. Клеткаларының жиегі тегіс болмай, ирек-ирек болып келеді. Олардың кей бірі екі немесе үш ядролы. Электрондық микроскопиялық зерттеу [[мезотелий]] клеткаларының бетінде [[микробүрлер|микробүрлердің]] болатынын анықтады. Мезотелий шын мағынасындағы эпителий қатарына жатпайды. [[Мезотелий]] клеткаларының фагоцитоздық қабілеті бар. Мезотелий дене куысы мен ұлпалар арасында «сероза» - [[гематолимфа|гематолимфалық]] тоскауыл түзуге қатысады. Ішкі мүшелер бірімен-бірі қосылып, бітісіп - жабысып калмауына және олардың орнын ауыстырып козғалуына мезотелий колайлы жағдай туғызады.
Бір қабатты куб пішінде эпителий
Эпителийдің бір түрі организмде сирек кездеседі. Ол аналық жыныс безін қаптайды, бүйректің жүмсақ затының жинаушы түтіктерін, бездердің үсақ өзектерін астарлап тұрады. Қалканша безінде де байкалады. Бүйрек каналшықтарының эпителийінің бос бетінде микробүрлер болады. Клеткаларының үлкендігі бірдей ядросы [[Цитоплазма|цитоплазмасының]] ортасында орналаскан.
 
==Пайдаланған әдебиет==
<references>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Эпителий» бетінен алынған