Ұлы Моғолдар кезеңінің өнері: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

 

==Тағыда сол уақыттың өнері туралы==

сарында. Бұл жерде джайндық дәстүрлердің дамуымен сабақтастықты байқауға болады. «Лаур Чанданың» шамамен 1540 жылдары жазылған, Бенарестегі Бхарат Кал Бхаваннан табылған қолжазбаларының бірінде жоғарыда айтылғандай бет пішінді көзбен бейнелейтін типтік форма кездеседі. Бұған дейін кескіндеме Батыс Үндістанда тек таза діни мақсаттарға ғана қызмет етіп келген болса, шамамен осы кездерде діннен басқа мақсаттарда да пайдаланыла бастайды, кеңінен тарап, жалпы үнділік кескіндеме стиліне ықпал жасайды. Мевардан (Раджастхан) табылған, шамамен 1530 жылдарға жататын «Гитаговиндадан» бастап бхакти деп аталатын, біртіндеп кең тарай бастаған нақыл әңгімелерді безендіру ісі кескіндеме арқылы жүзеге асты. Бхактилер үнділік [[реформизм|реформистік]] білімді түсіндіреді және осы кезден бастап үнділік көркемдеу мазмұнында шешуші роль атқарады. Бұл ең алдымен, алғашқы кезде [[Вишну]] құдайдың бір түрі деп есептеліп келген, бірақ біртіндеп өз алдына дербестік алған халықтық құдай бейнелі [[Кришна]] жайлы аңыздарды безендіру болып табылады. Оның өмірінің, негізінен жастық шағының, көптеген кезеңдері сансыз жырға айналды, кескіндемеде бейнеленді. Бақташылар құдайы Кришна қарапайым халықтың арасында өседі, май ұрласады, бақташылар балаларымен бірге ойнайды, көңіл көтеріп, тентектіктер жасайды, сұлу бақташы қыздардың соңына түседі. Қиын-қыстау кезеңдердің бәрінің дәл ортасында оның ғажайып Радхаға деген махаббаты жырланады, бұл халықтық рухта баяндалып, құдайға тән қылықтар халық арасындағы ең қарапайым бақташылар мен шаруалардың қолы жетерліктей бейбіт көрініс ретінде суреттеледі, сол арқылы сүйіспендік қарым-қатынас діни қасиетті, жарқын, романтикалық құбылыс сипатында қабылданады. Соның нәтижесі ретінде ерте буддалық кезеңнен кейін алғаш рет үнді халқының қарапайым өмірі көркемөнерде бейнелене бастады. Бұл суреттерде үнді деревнясының өмірі бүкіл ұсақ-түйегіне дейін көрініс табады. Көркемдік жағынан алғанда жоғарыда аталған Мевардағы «Гитаговинда» адамның табиғатпен жігі ажырамас байланысын көркемдікпен, толық қанды бейнелеуге көшудің басы болып табылады. Жер бедері, элементтері, аңдар пайда бола бастайды. Кейініректе бұл Раджастхан мен Пахаридегі кескіндеме мектептерінің дамуындағы шешуші жағдайға айналады. Толық қанды адам бейнелері мен табиғат көріністері берілгеніне қарамастан бұларда түрлі түсті алғы жүлге мен қарапайым, жадағайазық, қызыл немесе көгілдір өңдегі бір түсті фон арасындағы ескі контрастар принципі сақталған. Датасы қойылған ең ертедегі немесе, дәлірек айтқанда, датасы жағынан моғолдық кескіндеме шығармаларына ең жақыны — Хамза ерліктері туралы роман. Бұл 1400 ірі кескіндермен (көпшілік беттері Венада сақтаулы) көркемделген, Акбар билеген кезде, шамамен 1564—1579 жылдары, аяқталған. Оның көптеген беттері ұнділіктен тыс сарындағы бейнелермен толтырылған. Бірақ көпшілігінде үнділік ықпал анық байқалады.Бейнелеу стиліндегі мұндай әр тұрлілікті Акбар әміршінің сарайындағы тұрлі [[Қала|қалалар]] мен [[ел|елдерден]], Үндістанның өзінен және басқа да ислам елдерінен жиналған суретшілер тобының өмірлік сипатымен тұсіндіруге болады. Бұған дейін аталып өткен қолжазбаларға қарама-қарсы мұнда [[сарай]] стилі, тек мазмұнында ғана емес, бейнелеудің талғампаз, нәзіктік сипатында да, сондай-ақ жекелеген суретшілердің кескіндеу техникасы мен детальдарды өзінше пайдалану мүмкіндігі тәрізді жеке-дара ерекшеліктері де көрініс тапқан. Осы қолжазбамен Моғолдардың сарайлық өнеріне, Декан мен Раджастхан кескіндемесіне және одан көп кейінгі Пахари кескіндемесіне тән туындылардың өмірге келуі басталады. XIX ғасырда ғана әр түрлі стильдердің алмасуы жекелеген суретшілердің аймақтық мектептері мен мәнерлері ерекшеліктерін токайластырған өнердің бұл түрінің даму процесі біртіндеп барып тоқталады, алайда материалдардың тым көптігі себепті біздің оған тоқталып жатуға мүмкіндігіміз жоқ. Акбар билік құрған дәуірдің алғашқы кезеңіндегі бұл өмірдің түп қазығы — Хамза туралы романның көркемделуі болып табылады. Ол кезде билеуші саясатының негізгі бағытына сәйкес үнді суретшілері мен кескіндемедегі үнді әуені ғана алғы планға шығарылып отырған. Соның өзінде мазмұнның көпке түсінікті болуына және халықтық қайнар-бастауларға байланысты өрбуіне ерекше мән берілген. Акбардың жеке өзі өнердің мұндай бағытын қадағалап отырған және мұның үстіне, біздерге жеткен мәліметтерге қарағанда, көркемдік талғамы жоғары болған екен, әсіресе, шығармалардың көркемдік сапасына зор мән берген. Ол және Моғолдар әулетінен шыққан мұрагерлері өнердің аса білгірінен саналды және өз сарайларына алыс елдерден көптеген суретшілерді алдыртып отырды. Олардың арасында, тым ірі суретшілер болмағанмен, Дели мен Аградағы сарай маңында қызмет еткен европалық суретшілер де болды. Миссионерлер өздерімен бірге [[христиандық]] кескіңдемені де ала келді, елшілер мен саяхатшылар құнды гравюраларды сыйға тартып отырды. Көптеген моғол кескіндемесі туындыларынан оны салушы сарай суретшісінің әлдебір европалық үлгілер көшірмесін жасауға немесе оның жекелеген детальдарын өз [[композиция|композициясына]] кіріктіруге тапсырма алғанын оңай байқауға болады. Жаһангердің әйгілі альбомындағы суреттердің жасалуын зерттеп көргенде, [[Альбрехт Дюрер]] мен оның шәкірттері [[гравюра|гравюралары]] мен байланысы бар бейнелер кездесетіні анықталды. Әрине, өзінің мазмұны мен бейнелеу тәсілінің болашағы үшін көшіріп алынған үлгілер ішінде көркемдік дәрежесі төменіректері де болған, бұл көшірмелерде Моғолдардың сарай өнері шетел миссйонерлері арқылы әкелінген үлгілерден алған періштелер, сайтандар және христиандық өмірге жататын тұтас көріністер бар. Бұлардың бәрі де ең алдымен Акбар өзі қолдаған діни синкретикалық мағлұматтарға сай келеді, бірақ олар билеушінің үміт еткең мұратына қарамастан өнерде де, саясатта да табыс әкелмегені мәлім.

 

Моғолдардың ерте кезеңдегі көркем безендірулеріне үнді [[эпос|эпостары]] «Махабхарата» мен «Рамаянаға», көне үнді ертегілерінің «Панчатантра» және «Хитопадеша» атты жинақтары аудармаларының қолжазбаларына, сол сияқты «Тоты құс туралы кітапқа» жасалған иллюстрациялар, тағы басқалары жатады және безендіру ісіне осы тәсілдер тән болып келеді. Үнді өнері тарихында алғаш рет портреттік кескіндеменің осы кезде үлкен роль атқара бастағаны, оның реалистік бейнелеудің ең жоғары дәрежесіне жеткені аса маңызды. Моғолдар мектебінің, ал әредікте үнді кескіндемесінің басқа да мектептерінің суретшілері шығармаларынан тарихи адамдардың дәуір бейнесін байыта, көрнекті ете түсерлік көптеген портреттерін кездестіреміз. Бұл шығармалардың ұсақ детальдарға дейін мейлінше дәл бейнеленген көркемдік дәрежесінің биктігі таң қалдырады. Осы кездердегі, мәселен, «Бабурнаме», «Ақбар-наме», «Шаһ Жаһан-наме» сияқты [[Өмірбаяндық жанр|өмірбаяндық]] және тарихи шығармаларға жасалған безендірулер ерекще қызықтырады. Декандағы көркемөнер мектептерінде үнділік әсердің күшті екені байқалғанымен, сірә, мұсылмандар тақырыбына көбірек назар аударылған болса керек. Олардың сюжеттері классикалық мұсылман текстері мен үлгілері негізінде көбірек көрініп отырған және оларда парсы және Алғы Шығыс өнерінің тікелей әсері байқалады. Бұған керісінше, Раджастхандағы және одан кейініректегі Пахиридегі үнділік кескіндеме мектептерінде Кришна туралы [[Аңыз|аңыздар]] мен нақыл әңгімелер-бхактилер тақырыбындағы сюжеттер шешуші роль атқарады. Бұл кездерде бірқатар жаңа текстер мен соларға жасалған кескін-көріністер де дүниеге келеді. Алайда, жыл айларына арнап салынған безендірулер сияқты картиналардың тұтас сериясы немесе жыл мезгілдері мен музыкаға орай айқындалатын, сол арқылы адам мен табиғаттың сезімдік бірлігін және өнердің әр түрлерінің үндестік-жарасымын білдіретін көңіл күйіне байланысты «Рагмалаға» жасалған сериялар да бар. Бұлардың бәрінде де дәстүрлі, сонымен бірге бойына өз заманы белгілерін жинаған, «модерн» ретінде қабылданылатын индуис мәдениетінің айқын сипаттары байқалады. Бұл кезеңмен тұтас, әлденеше рет безендірілген индуистік мазмұндағы текстер қатарында басқалармен бірге Кашевдастың «Расикаприясы» және жыныстық сезім әсерлері мол суреттелетін, ер, әйел кейіпкерлер (найики мен найяки) жайлы [[трактат|трактаттардан]] тұратын «Амарушатака», «Расаманджари» өлең жинақтары да бар. Жоғарыда аталған поэма «Гитаговинда» мен «Бхагаватпуранаға» жасалған көріністер Кришна туралы аңызбен, Кришнаға табынудың классикалық текстімен байланысты. Екінші жағынан, көптеген классикалық үнді текстерінің Раджастхандағы моғолдар кескіндемесіне керісінше, мүлдем безендірілмегені таң қалдырады. Тек қана кейініректегі «Шакунтала» мен «Деви-Махатмаяға» жасалған жекелеген кескіндер (XVIII ғасыр) ғана мәлім болып отыр. Миниатюра техникасы бізге сол кездердегі жазбалардан және аяқталмай қалған бейнелерден белгілі. Ең әуелі қызыл бояумен үлбіретіп нобай сұлбасы жасалған, ал түзетулер қара бояумен салынатын болған. Сонан соң сурет нобайы сәл ғана көрінетіндей етіп ақ бояу жабылатын болған, осыдан кейін түрлі түсті бояулармен әрленген. Бұдан соң, әдетте, қызыл бояумен тағы да суреттің жалпы нобайы шығарылған. Гуджарат миниатюрасы үшін табиғи материал — пальма жапырақтары пайдаланылған болса, бірте-бірте қағазға да жол ашылады. Көп ретте ол біріне-бірі желімделіп, тегістелген қағаз беттері — тығыз қатырма (картон) болатын. Қағаздың тәуір сорттары әуелде парсы елінен әкелінетін, біраз уақыттан кейін ол кендірден, [[бамбук|бамбуктан]], [[мақта]] мен [[жібек|жібектен]] жасалатын үнді қағазымен алмастырылды. Акбар кезіндегі өнер жайын сипаттау ұшін Аб-уль-Фазль өмірбаянынан үзінді келтірейік: «Енді аса атақты шеберлерді, Бехзадқа лайықты және дүние жүзіне әйгілі европалық суретшілердің тамаша туындыларымен қатар қоюға боларлықтай асқан үлгілі шығармаларды табуға болады. Қазіргі суретшілерден байқалатын детальдар дәлдігі мен барынша жетілгендікті, орындаушылық батылдығын, тағы басқаларын ештеңемен де салыстыруға болмайды. Тіпті жансыз денелердің өзінде өмір бардай көрінеді. Жүзден астам суретші атақты шеберлер қатарына қосылды, ал өнері әбден жетілуге жуықтардың немесе [[Сурет:Өнерррр.png|400px|right]]ортан қол суретшілердің саны тіпті көп. Әсіресе, бұл баға картиналары біз ойлағандағыдан да жоғары болып отырған индустарға қатысты. Бұл шеберлермен теңесетіндер жер үстінде шамалы-ақ болар». Мұсылмандар билеп тұрған елдегі үнді шеберлерінің артықшылықтары туралы мұндай мойындауды мұсылманның аузынан естудің өзі таңданарлықтай. Аса ұлы шеберлердің тек бірнешеуін ғана: Акбар билеген кезеңдегі Басаванды, Дасвантхты, Лалды, Мушкин мен Мукундты; Жаһангер мен Шаһ Жаһан кезіндегі Акв Ризді, Манохарды, Говардханды, Бичитрді, Хашин мен Мұхаммад Надир Самарқандиді ғана атай кетейік. Бұлардың есімдерінің өзі-ақ олар әр ұлттан шыққан суретшілер екенін көрсетеді. Моғолдар жорықтары басталған кезден бері әр түрлі елдерден — [[Ирак|Ирактан]], Парсыдан, Хорасан мен Орта Азиядан шыққан босқындар Үндістаннан баспана тапты. Олардың көпшілігі бұл жерге тіпті XIII ғасырда-ақ келген болар, сірә. Басқаларын Дели мен Аграға Ұлы Моғолдардан шыққан өнерді қолдаушы билеушілер әкелді. Деканда Голконд пен Биджапурдағы, Хайдерабад пен Ахмеднагардағы кескіндеме мектептері зор құрметке ие болды. Әсіресе, Әділша билеген кезеңдегі Виджапур мектебін атап өту қажет. Бұл мектеп портреттік кескіндемелерде жоғары өнерімен, сол сияқты сюжетті композицияларының бай да өзіндік ғаламат әсемдігімен ерекшеленді. Раджастхандағы өнер ордаларынан Мевар мен Марвар, Бунди, Мальва мен Бикане сол сияқты Кисангарх, Котах, Джайпур мен Джайсалмер мектептерін атай кетпекпіз. Пахари аудандары ұшін Басоли мен Джаммудың, Гулер мен Чамбаның, Кулудың, Техри-Гархвальдің, Нурпурдың және бірінші кезекте — бұдан кейініректегі, алайда жұмыстары XIX ғасырда да кездесетін нәзік талғамды Канградағы көркемөнер мектептері әйгілі болды. Географиялық жағынан Раджастхан болып және онымен солтүстіктен, не шығыстан шектесетін Гималай таулары етегіндегі князьдіктер болып екіге бөліну оның көркемөнер мектептерінің де екі топқа бөлінуіне сай келеді. Алғашқысы өз гүлденулерін XVI—XVII және XVIII ғасырларда бастан өткерді де, екінші тобы тек XVII ғасырдың аяғында ғана, сонан соң XVIII және XIX ғасырларда гүлденді. Бұл ретте Үндістанның осы облыстарының саяси дамуы шешуші роль атқарды. Ең алдымен, Ұлы Моғолдар әулеті билеушілерінің бас имейтін қайсар Раджпуттар [[Князьдік|князьдіктер]] тұқымына қысымы, сонан кейін Үңдістанның түкпір-түкпіріне біртіндеп ене бастаған европалық отарлық өкіметтердің тықсыруы салдарынан көркемөнер мектептері ең шалғай аудандарға көшті, одан кейін соңғы паналайтын орынды саяси еркіндігін сақтай алмаса да, өнерге қамқорлық жасау арқылы өз абыройларын қорғап калуға тырысқан, өз алдарына оқшауланып калған шағын [[Гималай |Гималай]] князьдіктері әкімдерінен тапты. Раджастхан мен Пахари мектептерінен шыққан суретшілерге деген сұраным негізінен билеушілер сарайынан ғана болып отырғаны шындық. Олардың сарайларында тақырыбы, стилі жөнінен миниатюра өнерімен туысып жататын аумақты қабырғалық кескіндеме іздері сақталып қалған. Дегенмен, бұл өнер сонымен бірге өзіндік мәнi бойынша халықтық болып табылады және мазмұнымен халықтың қалың бұқарасы талғамына сай келеді. Кришнаға табыну орталығы бір кезде Матхура болғанымен де, ол әлдеқашан-ақ Орталық Үндістаннан шет жағалауларға, шығыс және батыс аудандарына көшіп, Бенгалия мен Ориссада, сол сияқты Раджастхан мен Гималайдың батыс аудандарында өзінің гүлдену дәрежесіне жеткенді. Солтүстік Үндістанның жекелеген облыстарында, Джаунпурда, Аудха мен Патнада кескіндеменің жергілікті мектептері жұмыс істеді, бұдан ондаған жыл бұрын олар моғолдар билігінің соңғы кезеңінде пайда болды деп ойлайтынбыз. Қазіргі кезде, алайда, одан көп бұрын дүниеге келді деген ұғым бар және кескіндеменің осы бүкіл жаңа кезеңінің тууындағы оның роліне зор маңыз беріледі. Сол сияқты батыстағы сикхтер мемлекеті мен Бенгалия орталығы Муршидабадтың да өз мектептері болды, кескіндеменің жалпы үнділік дамуына шешуші ықпал жасамаса да, олардың жергілікті өнер дамуында өзіндік тарихи және мәдени роль атқарғаны мәлім. Біздің қысқаша шолуымызда аталып өтілгеніндей, кескіндеменің бұл барша мектептерінің ұнді өнері үздіксіз өмір сүріп, дамығандығын дәлелдеу үшін зор маңызы бар. Оларға деген ықылас-ынта Үндістан өмірінің барлық салаларында, соның ішінде мәдениет саласында да ағылшын зорлық-зомбылығына үнді мәдениеті қайраткерлерінің қарсылығына байланысты туған «бенгальдық қайта туу» кезеңінде ең алғаш Үндістанда (кейбір европалық өнер жанашырларын есептемегендері де дәстүр қуушылық пен талғамсыздықтан туған деп айыптайтын бұл қозғалысты XIX ғасырда елдің көрнекті адамдары, солардың ішінде кейбір суретшілер басқарды. Олар өнерде үнділік дәстүрлерге жол салуға тырысты. Олар кескіндеменің жетекші ұлттық мектептерін — Аджанта кескіндемесін, моғолдар мен Раджастхан мектептері кескіндемесін зерттей келіп, өз творчестволарында солардың дәстүрлерін ұстануды негізгі міндет етіп қойды. Рабиндранат Тагор мектебі дүниеге келген Калькутта мен Сантиникетаннан бастап сан алуан жаңа мектептер ашу қызметтерін талмай жүргізген, бірнеше жыл ішінде шәкірттері бүкіл Үндістанға, солтүстіктегі Лахордан батыстағы Бомбей мен оңтүстіктегі Мадрасқа дейін тараған ұлы жазушының немере інісі — бенгал суретшсі Абанидранат Тагор мен Нандалал Бозені ғана атасақ да жеткілікті. Суретшілер ұйтқысы XIX ғасырдың бас кезіндегі ұлы бенгалдық Раммохан Рай еді, кейіннен оны жалғастырушы Рабиндранат Тагор болып, бұл дүние жүзіне мәлім қозғалысқа айналды. Үнді өнерінің даму процесі Хараппа дәуірінен басталып, өздеріне мұра боп қалған, өсу жолының әлеуметтік, діни-мәдени бір беткей зор қиындықтары мен күрделі қайшылықтарын ылғи да жеңуге тура келгеніне, [[мәдениет]] пен [[өнер]] салаларында да ескі отарлық және жаңа отаршылдық ұрандар үздіксіз аяққа оралғы болғанына қарамастан, бес мың жыл бойына тоқтаусыз жүріп келді, бұл күндерде одан әрі жалғасуда. Үндістанның бүгінгі күнгі мәдениетке қосар үлесі өткен кезеңінің ауыр мұрасын сүрінбей саралай білуіне байланысты болмақ. Бұған алдын ала кесіп-пішпей, жаңаша көзқарастар тұрғысынан одан әрі қарай зерттеу мүмкін болып отырған үнді мәдениетінің келелі табыстары сол сияқты Үндістанның осы заманғы өнерінің бейбітшілік пен әлеуметтік-мәдени [[прогресс]] ісіне ұлттық өз дәстүрлеріне сүйене қызмет етуге мүдделі болып отырғаны кепіл бола алады. <ref> Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия өнері.— Алматы: Өнер, 1990. ISBN 5-89840-221-7 </ref>

 

==Пайдаланған әдебиет==

<references/>