Меншікті салмақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Sergazyyev (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
Sergazyyev (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
||
33-жол:
Р<sub>2</sub>—минерал салып, су құйған пикнометрдің салмағы.
Ауыр сұйықтар қолдану арқылы меншікті салмақты табудың негізі мынадай. Бірнеше ауыр сұйық заттарды араластырып, олардың салмағын минералдың салмағымен теңгереді. Салмағы өз салмағымен тең келген сұйықтың ішінде минерал қалай болса солай тұра береді. Сонан кейін сұйықтың меншікті салмағын Вестфаль таразысымен өлшейді. Бұл салмақ минералдың меншікті салмағына тең болады.
Бұл әдісте қолданылатын сұйықтар көбінесе иод қосындылары. Мысалы, иодты барий (BaJ<sub>2</sub> ), иодты сынап (HgJ<sub>2</sub> ), иодты калий (KJ), иодты метилен (CH<sub>2</sub>J<sub>2</sub> ) т. б. Осыларды өз ара араластырғанда бірнеше салмақты сұйық заттар шығады. Мысалы, иодты калий мен иодты сынапты қосқанда Тулэ сұйығы деп аталатын зат шығады; оның меншікті салмағы 3,000—3,196 болады. Иодты барий мен иодты сынап қосылса Сушин-Рорбах сұйығы шығады; оның меншікті салмағы 3,588. Иодты метиленнің меншікті салмағы 3,33.
Кейбір жағдайларда минералдың көлемдік немесе меншікті салмағын тікелей өлшеп табуға болады. Ол үшін минералды геометриялық түзу форма, мысалы, 10X10X10 см куб түрінде кеседі. Онын, көлемін куб формасынан есептеп шығарады. Ал кубтың салмағын таразыға салып өлшейді. Осы салмақтың мәнін көлемнің мәніне бөлсек минералдың меншікті салмағы шығады. Мысалға алынған 10X10X10 см куб неше грамм шықса, оның меншікті салмағы соған тең болады. Бұл әдісті көбінесе көмір, торф сияқты жұмсақ заттардың меншікті салмағын табуға қолданады.
Егер минералдың кристалдық ішкі кұрылысы дәл өлшенген болса, оның әрбір жеке бөлшегіндегі атомдар (немесе иондар) саны белгілі болса, онда меншікті салмақты элементтердің атомдық салмағы арқылы табуға болады. Мұнда әрбір элементтің химиялық құрамы да ескеріледі, өйткені минералдың, арасында бөгде қоспалары болса, оның меншікті салмағы тұрақты болмайды.
Минералдардың әрбір белгілі топтарының меншікті салмағы өзіне тән шектен асып кетпейді. Мысалы, органикалық минералдардың меншікті салмағы 1-ден онша аса қоймайды: қатты битумдардікі 1,0—1,1, кемірдікі де сол шамада, мұнайдікі 0,8 шамасы, янтарьдікі де сондай. Жеңіл металдардың тұздары мен тотықтарынық меншікті салмағы 2—3,5 шамасында болады. Мысалы, ас тұзынікі (NaCl) 2,1—2,5, гипстікі (CaSO<sub>4</sub> • 2Н<sub>2</sub>O ) — 2,3, квардтікі (SiO<sub>2</sub>)—2,65, алмаздікі — 3,5. Бұл сияқты минералдардың түсі ақшыл шабдарлы ашық келеді. Демек, ақшыл ашық түсті минералдар жеңіл болады. Ондай минералдар ішінде, мысалы, корунд (Аl<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) (меншікті салмағы 4,0), барит (BaSO<sub>4</sub>) (меншікті салмағы 4,5) сияқты бірлі-жарымды ғана ауырлары кездеседі. Барит деген аттың өзі де ауыр салмақты деген сөзден шыққан. Барос — грекше ауыр деген сөз. Баритты кейде ауыр шпат деп те атайды.
Ауыр металдардың қосындыларының түсі қоңыр, қызыл күрең, меншікті салмақтары орташа ауыр болады (3,6-ден 9-ға дейін). Мысалы: сидерит (ҒеСO<sub>3</sub>) — 3,7—3,9, малахит — 3,9, сфалерит (ZnS)—4,0, пирит (FeS<sub>2</sub> )—5,0, магнетит (Fе<sub>3</sub>O<sub>4</sub> )— 4,9—5,2, гематит (Fе<sub>2</sub>O<sub>3</sub>)— 5,0, англезит (PbSO<sub>4</sub> )—6,4, церуссит (РbСO<sub>3</sub>)— 6,5, касситерит (SnO<sub>2</sub>)— 7,0, галенит (PbS)—7,5, киноварь (HgS)—8,0, уранинит (7,5—10).
Меншікті салмағы ең ауыр минералдар — жеке түрінде кездесетін ауыр металдар. Мысалы: мыс (8,9), висмут (9,7), күміс (10—11), сынап (13,6), алтын (15—19), платина тобы (14—20), иридий-осмий тобы (17—23).
Сонымен, минералдың меншікті салмағы оның ішіне кіретін атомдардың (иондардың) атомдық салмағына, сонымен қатар элементтің иондық радиусына, валенттігіне және кристалдық решетка құрылысына байланысты. Сондықтан минералдың молекулалық салмағы мен меншікті салмағының арасында үлкен айырмашылық бар. Мысалы, мыстың атомдық салмағы күмістікінен екі есеге таяу жеңіл (мыстікі — 63,57, күмістікі 107,88) болса, ал олардың меншікті салмақтарының айырмашылығы болымсыз ғана (мыстікі 8,9, күмістікі 10,5) болады.
Меншікті салмақтың атомдық кұрылысқа тығыз байланысты екендігін графит пен алмазды салыстыру мысалынан көреміз. Бұл екеуінің химиялық құрамы бірдей, яғни екеуі де таза көміртегінен тұрады. Бірақ атомдық кұрылысы екі түрлі болғандықтан (графиттің меншікті салмағы — 2,2, алмаздікі — 3,5) алмаз ғрафиттен ауыр.
Қорыта келгенде айтарымыз, минералдардың меншікті салмағы олардың диагностикалық белгісінің бірі болып табылады. Сонымен қатар мннералдарды бір-бірінен ажыратуда осы меншікті салмақты пайдаланады. Мұны гравитациялық әдіс деп атайды (гравитас — грекше ауырлық деген сөз). Гравитация әдісі руда минералдарын байытуда көп қолданылады.<ref> Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69</ref>
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
<references/>
[[Санат: Техника]]
[[Санат: Машинажасау]]
Line 47 ⟶ 66:
[[Санат: Материалдар]]
[[Санат: Материалдар механикасы]]
[[Санат:Ғылым]]
[[Санат:География]]
{{wikify}}
[[bs:Specifična težina]]
| |||